Matn tilshunosligi

O'zbek tilshunosligiga matn nazaryasining olib kirilishi

Ma’lumki, har qanday butunlik kabi mata ham uni tarkib toptiruvchi unsuriardan, muayyan birliklardan iborat bo‘ladi. Tilshunoslikda qanday birliklar matani shakllantirishi yoki tnatnni boiaklarga ajratganda qanday birliklar aynan matn birligi, deb hisoblanishi borasida ancha-muncha munozaralar mavjud. Matnga ta’rif berganda, ikki asosiy belgiga, ya’ni bog ’lanishlilik va yaxlitlikka alohida e‘tibor beriladi. Bog’lanishlilik va yaxlitlik gaplar o‘rtasida hamda gaplaming mazmuniy-grammatik birligi asosida yuzaga keladi. G’arb tilshunoslari tomonidan matnga berilgan ta’riflarda gaplaming ketma-ket bog’lanishi, gaplar zanjiri matada asosiy jihat ekanligi, busiz mata yuzaga kela olinasligi muntazam ta’kidlanadi. MasaSan, golland tilshunosi S.Dik “Gaplaming matniy zanjirida koordinatsiyaning oliy shakli”ni ko‘radi. Bosliqacha qilib aytganda, mustaqil gaplaming oliy darajadagi koordinatsiyasi mahsuii oiaroq matn shakllanadi. Oliy darajadagi koordinatsiya, aniqki, ayni matn deyiladigan butunlik, yaxlitlikni paydo qiladigan gaplar o'rtasidagi barcha jihatlardan, ya’ni semantik, sintaktik, kommunikativ, estetik va yana boshqa barcha jihatlardan uyg’unlikdir, muvofiqlashuvdir. 23 Gaplarning ana shunday uyg’unligi, muvofiqlashuvining natijasi sifatida matn mavjud bo‘ladi. Ana shu bir-ikki mulohazadan kelib chiqib, matnning asosiy birligi gapdir degan xulosaga kelish mumkin. Ammo gapni matn birligi sifatida baholash tilshunoslikda u qadar keng tarqalgan emas. Aksariyat tilshunoslar gapni matn birligi emas, deb hisoblaydilar. Masalan, I.K.Galperin gap emas, balki bir qator gaplami birlashtiradigan, nisbatan yirik butunlik - frazadan katta butunlik matn birligi bo‘la olishini aytadi. U gap ana shunday butunlikda konstituent sifatida ishtirok etishini, frazadan katta butunlikning tarkibiy qismi bo‘lgan gap bir paytaing o‘zida yaxlit matnning ham tarkibiy qismi bo‘la olmasligini ta’kidlaydi. holash deyarli barcha tilshunosliklarda keng tarqalganligini ta’kidlash mumkin. Bu termin orqali ifodalangan tushuncha turli tilshunoslar Jomonidan turlicha nomlanadi, ya’ni mazkur terminning bir qancha sinonimlari mavjud.

4.