Mavz: Tafakkurning asosiy shakllari: tushuncha, musohada, xulosa chiqarish Reja

Sillogizmning asosiy turlari
Xulosa uchun asos bo‘lgan mushohadalar mohiyatiga ko‘ra sillogizm xulosalari uch turkumga bo‘linadi:

1. 
   Qat’iy sillogizm
   
2. 
   Shartli sillogizm
   
3. 
   Ayiruvchi (bo‘linuvchi) sillogizm
   

Qat’iy sillogizmda asoslar qat’iy mushohadalardan iborat bo‘ladi.
Masalan: Hamma uglevodlar –organik birikma.
Metan – uglevodorod.
Demak, metan organik birikma

Asoslar yoki asoslardan biri shartli mushohadadan iborat sillogizm shartli sillogizm deb yuritiladi. Masalan:

Teraklarning barglari uchidan sarg‘aysa, qish qattiq keladi.
Teraklarning barglari uchi sarg‘aygan
Demak, qish qattiq kelishi mumkin.

Asoslardan bir ayiruvchi (bo‘lingan) mushohadadan iborat bo‘lsa, ayiruvchi (bo‘lingan) sillogizm, hosil bo‘ladi.

Burchapklar yo o‘tkir, yo o‘tmas, yo to‘g‘ri bo‘ladi
Bu – to‘g‘ri burchak.
Demak, Bu – na o‘tkir, na o‘tmas burchak emas.

Sillogizm tuzilishiga ko‘ra sodda, murakkab –qisqartma turlarga bo‘linadi.

Sodda sillogizm
Sodda sillogizm 3 qism (katta asos, kichik asos, xulosa) hamda 3 termin (R, M, S) dan iborat bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda sodda sillogizmlar har doim ham to‘liq holda ham uchravermaydi. Aksari hollarda sillogizmlarning sodda qisqartma shakllari uchraydi.
Sodda qisqartma sillogizmlar mantiqda entimema deb yuritiladi. Entimema – asoslardan biri yoki xulosasi qoldirib ifoda etilgan sillogizm.
Masalan: Bu baliq – akula.
Demak, bu baliq – yirtqich.
Bu misolda katta asos (Ayrim baliqlar - yirtqich) tushirib qoldirilgan.

Murakkab sillogizm
Murakkab sillogizm mantiqda polisillogizm deb yuritiladi. Polisillogizmlar ikki va undan ortiq sodda sillogizmlardan tashkil topadi.
Masalan: Sport sog‘liqni mustahkamlaydi.
Gimnastika – sport.
Gimnastika sog‘likni mustahkamlaydi.
Ritmik gimnastika – gimnastika.
Ritmik gimnastika – sog‘liqni mustahkamlaydi.
Pollisilogizmning 2turi mavjud:
a) Progressiv polisillogizm
b) Regressiv polisillogizm.

Progressiv polisillogizmda ilgarigi sillogizmning xulosasi yangi sillogizm uchun asos vazifasini bajaradi.

Masalan: Sanat qalbni davolaydi.
Teatr - sanat
Demak, teatr – qalbni davolaydi.
Dramatik teatr – teatr.
Demak,Dramatik teatr qalbni davolaydi.
Regressiv polisillogizmda ilgarigi sillogizmning xulosasi kichik asos vazifasini o‘taydi.
Masalan: Chinor - daraxt
Daraxt - o‘simlik
Chinor - o‘simlik
O‘simlik - organizm
Chinor – organizm
Organizm - parchalanadi
Chinor parchalanadi
Murakkab sillogizmlar epixeyrema va soritlar shaklida namoyon bo‘lishi mumkin. Epixeyrema – shunday murakkab qisqartma sillogizmki, uning asoslari entimemalardan iborat bo‘ladi. Masalan:
Yolg‘on nafratga loyiq, chunki u axloqsizlik.
Yolg‘ondaka maqtov – yolg‘on, chunki unda xaqiqat buzib ko‘rsatiladi.
Demak, yolg‘ondaka maqtov – nafratga loyiq.

Demak, Yolg‘ondaka maqtov - nafratga loyiq

Sorit - - qisqartma sillogizmlar yig‘indisi.
Uch - toq son
Hamma toq sonlar – natural son
Hamma natural sonlar – ratsional sonlar.
Demak, uch – ratsional son.