Мавзу : Эски узбек тилида сон суз туркими

Z.M.Bobuor “Boburnoma”

Ushbu affiks variantlarining ishlatilishidagi fonetik sharoit quyidagicha:
Tarkibida lablanmagan unlilardan biri bo'lgan bir bo'g'inli, shungagdek, barcha yoki so'nggi bo'g'inida shu unlilardan biri bo'lgan ko'p bo'g'inli qattiq negizlarga affiksning asosan lablanmagan orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga esa old qator variantlari qo'shiladi, а\излы=, йазлы=, ба\ли\, татлы=, йашлы=, =анлы=, билиглиг, =ор\анла=, атлы=,, йара\лы\, евлик, йама\лы=, кечəлык.
Lablangan unlili bir bo'g'inli, shuningdek, barcha yoki so'nggi bo'g'inda lablangan unlisi bo'lgan qattiq negizlarga affiksning lablangan orqa qator variantlari, yumshoq negizlarga old qator variantlari qo'shiladi: олтурушлу=, бойлу=, =ой\улу=, отлу=, андущлу=, куглук, йузлук, корклук, турлу=, отлу\, йам\урлу=, туклук, уйлук, йосунлук, куглук.

Ba'zan bu umumiy qonuniyatning buzilishi kuzatiladi; lablanmagan unli negizlarga affiksning lablangan variantlari, shuningdek orqa qator variantlari yumshoq o'zaklarga va, aksincha, old qator variantlari qattiq negizlarga qo'shilib keladi. Bu hodisa XVII-XIX asrlarda ko'proq kuzatiladi.

-ли, -лы, -лу, -лу affiksi. Lab unlisi bilan kelgan –luG'-lu variantlari odatda oxirgi bo'g'inida lab unlimi bo'lgan so'zlarga qo'shiladi. Leking uning aksincha bo'lishi hollari ham kuzatiladi. Masalan? ай йузлу дилбар, татлу хурма, көзлари сурмалу, оттуз уч йашлу, наргис көзли, ширин сөзли.
Bu affiks bilan yasalgan sifatlar ham so'z o'zagidan anglashilgan predmet, belgi, xususiyatga egalikni bildiradi. Masalan: 1. Bular xalqlar ichinda qattiq qonullu turur.
2. Улу\ давлатлы… бол\усы турур.
3. O'g'ul va qiz va ahlu ayol yo'q, alamni tavru fard va jarida o'tkardi.
4. Turkistondin xeyli quyiroq bu dar tomom qumg'a singar, hech daryog'a qotilmas.
-лы,-ли,-лу,-лу affiksi –ли\, -лы=, -лиг, -лик affiksidan rivojlangan. Yuqorida aytilganidek –лы\, -лы=, -лиг, -лик affiksi o'tmishda ham ot yasovchi, ham sifat yasovchi vazifasini bajargan. –лы,-ли affiksi shakllangach, -лыг, -лы= affiksining funksiyasi chegaralanib, asosan ot yasash vazifasini bajaradigan bo'lgan.
-лы, -ли, -лу, -лу affiksi bilan sifat yasalishi eski o'zbek tilida juda kam uchraydigan hodisa bo'lib, asosan XIII-XIV asrlarga oid yodgorliklarda kuzatiladi. O'zbek tilida bu affiks bilan yasalgan sifatlarning aktiv qo'llanishi keyingi aktiv qo'llanish keyingi davrlardan, asosan, XX asr boshlaridan boshlangan.
O'g'uz guruppasiga oid turkiy tillarda, masalan, ozarbayjon tilida bu affiks ancha qadimdan shakllangan bo'lib, sifat yasashda aktiv qo'llanib kelgan.
-сыз,-сиз,-суз,-суз affiksi ma'no jihatdan yuqoridagi affikslarning antonimi hisoblanadi, ya'ni bu affiks bilan yasalgan sifat so'z o'zagidan anglashilgan predmet, belgi, xususiyatning yo'qligining ko'rsatadi. Bu affiks asosan ot va kishilik olmoshlaridan sifat yasaydi.
Masalan:
1.Вафосиз бахайалар аларни унутубтурлар.
2. Бадасыз йо= эди бир вайрона.
3. Малсизлы=ин унутды.
Eski o'zbek tilida бə – prefiksi bilan yasalgan sifatlar ham ancha keng qo'llangan. Bu sifatlar eron tillaridan o'zlashtirilgan bo'lib, ma'no jihatdan, -сыз, -сиз affiksi bilan yasalgan sifatga yaqin turadi.
Masalan: Бефащму бəвафа ва харамнамок киши эди.
Бени=аб чи==ил уйундин.
Мен анинг бата=атли\ини то=ат келтургаймен.
-=ы, -ки, -\и, -ги affiksi payt va o'rin bildiruvchi so'zlarga qo'shilib, paytga, o'ringa munosabatni, xoslikni ko'rsatadi. Masalan:
Мəне =ыш=ы неъматны йай бырур эрдин, йай=и мəваны =иш бəрур эрдин.
Бойа=ы арабий йана келди.
Таш=ары\ы лашкар мулощазаси билə … бара алмаслар.
Таш=ы эл барча бу ишни билди.
О\уз сан\ы ал\ан хатуныны севар.
-да=ы,-дəки, -да\и, -дəги affiksi, bu affiks tuzilishi jihatdan murakkab bo'lib, o'rin-payt kelishigi (-дa,-дə) affiksiga sifat yasovchi –=ы, -ки, -\ы, -ги affiksi qo'shimlishi bilan hosil bo'lgan.
Bu affiks ham o'rin va payt bildiruvchi so'zlarga qo'shilib, o'ringa, paytga munosabtni bildiruvchi sifat yasaydi. Masalan:
Кəлтургил танда=ы ошымызны.
Щиндустанда\ы бэгларгə хукм болды…
Анда\ы эл йузидин кэткəндур.
Менин конулумдə\ы эл йузидин кəткендур.
Астынды=ы азалөрына =ара =ушларны бо\лады.
Бу илкиндəки нарсалар не турур?
Fe'ldan sifat yasovchi affikslar.
Fe'ldan sifat yasovchi affikslar ham qo'llangan. Bu affikslar miqdori ko'p emas. Ulardan faqat birgina affiks sermahsul bo'lib, qolganlari kammahsul affikslardir.
-\, -=, -к (-ы\, -ы=, ик / -у\, -у=, -ук) affiksi fe'l o'zgaidan anglashilgan harakat yoki holat bilan bog'liq bo'lgan belgini bildiradi. Masalan:
+уру\ таш узə олтурса эрди.
Бузу\ эл хатирини шад этти.
Бу руд =уру= руддур, мунда харгиз сув болмас.
Демасун =ор=а=.
Болман олифта бузу= кишвар учун.
-н (-ын, -ин, -ун, -ан, -əн). Eski o'zbek tilida fe'llardan sifat yasovchi bu affikslar mavjud bo'lib, ularning qo'llanishi ancha chegaralangan va ba'zi fe'llardangina sifat yasaydi. qadimdan vosit kelishigining affiqsi bo'lgan va o'zining birgalik ma'nosi asosida keyinchalik so'z yasash funksiyasini ham bajargan. U negizdan anglashilgan belgiga egalik ma'nosini ifodalovchi sifat yasagan. Masalan:
Йузи толун ай-тəк бол\ай.
Нəдин толун ай йузун илə щусн талашур.
+йамат азабындын йа=ытму турур.
-л (-ыл, ил). Bu affiks ayrim fe'llardan o'zakdan anglashilgan harakat yoki holat belgisiga egalik ma'nosini ifodalovchi sifat yasaydi. Masalan: Дунйанын тугал малыны берсанг.
-ri affiksi bilan ham fe'ldan sifat yasaladi.
+уйи эгрилиги чындур.
Sintaktik (kompozisiya) usul bilan yasalgan sifatlar sifat turkumiga mansub leksik birliklarning katta qismini tashkil qilgan. Ular sifat va boshqa turkumlarga mansub so'zlarning bir-biri bilan turli kombinasion vositalar yordamida birikuvi, juftlashuvi, takrorlanuvi va tiziluvi orqali hosil bo'lgan. Ular tarkibiy qismlarining birikuv tarziga ko'ra qo'shma va murakkab sifat yasaladi.
Sintaktik usul bilan yasalgan sifatlar turg'un bo'lmaydi va u ko'proq uslubiy vazifa bajaradi: Masalan:
+ора кызи бурк кияр эди ё =алпо=. Бовутудким, улу\ ёш яшаб, о= со=олли= былуб эди, хушранг =изил, яшил абришамни кияр эди.
Щарроф ва хушхулл= эди. паст-паст тиканлар, =атти=-=атти= аваз, =ара йузлук боши, =ара там\али= ай.
Xulosa qilish kerakki eski o'zbek tili davrida ham sifatlar narsaning rengini, shaklini, hajmini bildirishda faol qo'llanilgan. Ayni paytda bu davr tilida ham sifatlarning yasalishida qadimgi turkiy tilda ishlatilgan qo'shimchalarning aksariyati ishtirok etgan.
Sifatlar dastlab otlardan kelib chiqqan. Hozir ham ayrim so'zlarning ot yoki sifat deb ajratishimiz qiyin. Turkiy tillarda jumladan o'zbek tilida ham sifatlar maxsus ko'rsatkichlarga ega bo'lmagan. Shu soha bilimiga ko'ra otlar asosiy vazifani o'tagan V-asrdan boshlab sifat so'z turkumi ot so'z turkumidan o'sib chiqqan va shakllanib rivojlangan.
Hullas sifat turkumiga oid so'zlarning katta qismini yasama sifatlar tashkil qiladi.
Ko'rib o'tgan bqoridagi qo'shimchalar asosida sifat yasalgan ya'ni ikki hil yo'l bilan: morfologik va sintaktik usuli bilan hosil bo'lgan.