Мавзу : Эски узбек тилида сон суз туркими

Foydalanilgan adabiyotlar
1. A.Aliyev, q.Sodiqov. “O'zbek adabiy tili tarixidan”. T. 1994 y.
2. U.Tursunov, B.o'rinboyev, A.Aliyev. “O'zbek adabiy tili tarixi”. T. 1995 y
3. B.To'ychiboyev “O'zbek tilining taraqqiyot bosqichlari”. T. 1996 y.
4. S.Ashirboyev, I.Azimov. “O'zbek tilining tarixiy grammatikasi” (o'quv.us.q.) T. 2002 y.
5. “O'zbek tili va adabiyoti”. 1999 y, 3-son, 41-43 b.
6. “O'zbek tili va adabiyoti”. 2000 y. 4-son. 37-38 b.
Mavzu: Eski o'zbek tilida sifat yasalish
R E J A :
1. Sifat so'z turkumining tarixi taraqqiyoti.
2. Sifat yasalishi:
a) morfologik.
b) sintaktik.
3. Hulosa.

Turkiy tillarda, jumladan, o'zbek tilida sifat tarixan, mahsus morfologik ko'rsatkichga ega bo'lmagan. Tadqiqotchilarning fikrga ko'ra sifat dastavval mustaqil so'z turkumi sifatida mavjud bo'lmagan, sngroq ot turkumidan o'sib chiqqan va shakllanib rivojlangan.

E.V.Sevortyanning ta'kidlashicha, sifatning otdan differensiasiyalanish jarayoni ancha, ilgarigi davrlarda boshlangan. V-VIII asrlarga kelib bu jarayon ancha keng tus olgan. Sifatning jamlanishi va kristallanishi asta-sekinlik bilan turli davrlarda paydo bhlgan. Bu formalarning ayrimlari qadimdayoq kammahsul bo'lgan, ayrimlari esa o'z mahsulligini hozirgi kunlargacha saqlab qolgan va hatto yanada kengaytirgan. Ayrim formalar ot va sifat uchun mushtarak bo'lgan, ayrimlari faqat sifatgagina tegishli bo'lgan, lekin keyingi davrlarda taraqqiyo qilmagan.
Turkiy tillar taraqqiyot bosqichining qadim davrlarida boshlangan sifatning otdan ajralib chiqishi uzluksiz hodisa bo'lib, bu jarayon hanus davom etmoqda. Bundan hamma sifat ham otdan ajralib chiqqan, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Chunki sifat mustaqil kategoriya sifatida ajralib chiqqandan keyin bu turkum tarkibiga yangidan qo'shilgan belgi ifodalovchi bir qator tub va yasama so'zlar, yasovchi affikslar mavjudki, ularning kelib chiqishi va tabiati hozircha aniqlangan emas.
Sifat turkumiga oid so'zlarning katta qismini yasama sifatlar tashkil qiladi. Yasama sifatlar ikki xil yo'l bilan: morfologik (kompozisiya) usuli bilan hosil qilinadi.
Morfologik usul bilan sifat yasalishi. Morfologik usul bilan sifat yasalishi uzoq tarihga ega bo'lgan asosiy usuldir. Sifat yasalishiga asos bo'lgan zzak morfema ism yoki fe'l turkumiga oid bo'lishiga qarab yasovchi morfemalar ham ismlardan yoki fe'llardan sifat yasovchi tarzida ikkiga bo'linadi.
Sifat yasovchi affikslar tarixan ko'p bo'lmagan, ular hozir ham unchalik ko'p emas. Tekshirilayotgan davr tilida ular qo'llanishi darajasiga ko'ra bir xil emas: ba'zilari unumli, ba'zilari esa unumsizdir.
Ismlardan sifat yasovchi affikslar otlar turkumiga oid so'zlardan sifat yasashda quyidagi affiks qo'llangan:
-лы=, -лик, -лы\, -лиг (-лу=,-лук, -луг) eski o'zbek tilida bu affiks ot yasashda ham, sifat yasashda ham mahsuldor bo'lgan.
Bu affiks bilan yasalgan sifat so'z o'zgida ifodalangan predmet, belgi, xususiyatga egalikni bildiradi.
Masalan: 1. Tag'laro' tamam арчалы= qalin bolur.
2. Harrof va xushxulq kelin edi.
3. Ikki ошёнали=, vale shiringina imorattur.
4. Bahosi ulug'lug'ig'a yarashadur, qarilab sotarlar.
5. Seshanba kuni o'rdu tug'risi sabzaliq orol bor ekandur...
6. Otliq sayr qilurda daryo ёqasida g'ofil borilg'on jarning o'sti bilan o'ttum.
7. Ilgari botqoqlik, balchiqlik yomon suv bor emish.
8. Yuukluk aroba ul guzarning nohamvor toshlari bor...
9. Ko'ngillar gul yanglig' ochilib...
10. Shaklu shamoyili: qiyiq ko'zluk, sher andom buyluq kishi edi.
11. Bovujdukim, ulug' yosh yashab, oq soqolliq bo'lub edi..
12. Ushbu kungacha irik esh suvdin kechadur edi, zarbzanliq arobanarnikim, odampurdin kemalardin chiqarilib edi, farmon bo'ldikim, Piyogtin yana kema solbi, kema bila kelturgaylar.