Мавзу : Эски узбек тилида сон суз туркими

- ëàð -ëåð qo’shimchasi ba'zan hurmat ma’nosini ham ifodalaydi.
Аталары эзгу киши эрди.
Son, umuman, miqdor bildiruvchi so’zlar bilan birga kelgan otlarga - ëàð -ëåð, qo’shimchasi qo’shilmaydi. Lekin ayrim hollarda - ëàð -ëåð qo’shimchasi qo’shilish hollari ham uchraydi. Masalan : ìóíäà êыï êèéèêëåðè, êыï =óøëàðы áàð òóðóð- Ìóíëàð éèãèðìè òîðò êèøèëåð ýðäèëåð.
Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlarida otlarda ko’plik formasi - t qo’shmchasi bilan ham yasalgan. Lekin bu forma ancha oldingi davrlardayoq iste’moldan chiqqan. Qadimgi yodgorliklarda bu qo’shimcha bilan ayrim so’zlardangina ko’plik formasi yasalishi mumkin.
Masalan: òэãèí - øащçîäà, òэãèò - øàщçîäàëàð.
Bu Mahmud Qoshq’ariyning "Devonu luq’atit turk" asarida qayd etilgan.
"Boburnoma" tarkiba - t qo’shmichasi bo’lgan ayrim so’zlar mavjud. Lekin bu so’zlar grammatik ko’plik ma'nosini emas, balki jamlik tushunchasini bildiradi. Masalan : áэãэò - áэã ñыçèäàí òóìàíàò - òóìàí ñыçèäàí ; áà\àò - áà\ ñыçèäàí.
Hozir bu qo’shimcha ayrim joy nomlari, qabila, uruq’ nomlari tarkibida joylashgan. Masalan : áà\ + àò - áà\àò –êèøëî= íîìè, òîï – à\ - àò - òîïà\àò - óðó\ - àéìîê, ìàíîñèäà.Turkiy tillar taraqqiyotining ma’lum davrlarida -an -en qo’shimchasi bilan yasalgan ko’plik formasi ham qo’llangan. Bu forma kam mahsul bo’lgan. Masalan, "Devonu luq’otut turk" da bu affiks bilan oq’ul va er so’zlaridangina ko’plik formasi yasalgan. Masalan : Î\ëàí þãóðóøäè - Áîëàëàð þãóðèøäè. Eran qamuq’ qaqishdi - Odamlarning hammasi bir-birlarini koyishdi. Bu so’zlar "Devonu luq’otut turk"da birlik manosida ham qo’llangan. Masalan : Î\ëàí ñóâ òыêäè - Áîëà ñóâíè òыêäè. +óðã ýðåí - ×èäàìëè îäàì.
Shuning uchun bu formadagi so’zlarga - lar |-ler qo’shimchasi-' ham qo’shila borgan, ya'ni bir so’zga birdaniga ikki xil ko’plik qo’shimchasi qo’shilgan. Masalan: Ýðäè óçå ýðåíëåð- èëãàðèãè êèøèëàð ýäè. ßë\àí àéòìàê ýðåíëåð èøè ýìåñ.
Arab tilidan kirib kelgan ot turkumiga mansub so’zlarning ko’pchiligi ko’plik formalarida o’zlashtirilgan. Masalan: ahvol (birligi-hol), avlod (birligi-valat), uolamo (birligi -olim), haloyiq (birligi-holiqa), ahbob (birligi-habib).
Eski o’zbek tilida bunday so’zlar kio’lik ma'nosida qo’llangan. Lekin bunday so’zlardan ba'zan birlik ma'nosi o’qilib, ularga -lar -ler qo’shimchasini qo’shib ishlatish hollari ham uchraydi. Masalan: Йоëäà àæàéèáëàð êåðäèëåð. Áóðóíê\ы øóúàðà àêàáèðëàð çàéëыäà ìàçêóð áîë\àéëàð.
Otlarda egalik formalari.
Otlarda egalik formalarining yasalishi va egalik munosabatlarining ifodalanish usullari bo’yicha eski o’zbek tili bilan hozirgi o’zbek tili o’rtasida deyarli farq yo’q. Egalik formalari eski o’zbek tilida ham maxsus q’o’shimchalar bilan yasalgan. Bu qo’shimchalarning turli fonetik variantlarga ega bo’lishi bilan eski o’zbek tili hozirgi o’zbek tilidan farqlanadi. Eski o’zbek tilida egalik qo’shimchalari quyidagi fonetik variantlarda qo’llangan;
Shaxs Birlik Misollar :
I shaxs - ì, àòà - ì, êèøè -ì
- ыì - èì àò -ыì , òèë -èì
- óì - vì î\óë -óì -î\ëóì
ñîç - vì
II øàõñ - í àòà -í, êèøè –í
- ыí -иí ат -ын, -тил -ин
-уí -ví î\óë -óí, îгëóí, ñîç- ví
III øàõñ ñы -ñè àòà -ñы, êèøè -ñè
ы -è î\óë - ы - îãëы, ñîç -è
áèð -è, áèð -è -ñè
Øàõñ Êыïëèê Ìèñîëëàð :
I øàõñ -ìыç -ìèç àòà-ìыç, êèøè -ìèç
-ыìèç -èìèç àò -ыìèç, òèë -èìèç
-óìыç -vìèç î\óë-óìыç, ñîç-óìèç
-óìóç -vìóç î\óë-óìóç,î\óëóìóç ñîç -vìvç
II øàõñ íыç -íèç àòà - íыç, êèøè -íèç
ыíыç -èíèç àò - ыíыç, òèë -èí, èç óíыç -víèç î\óë - óíèç, î\óëóíèç
ñîç –ví, èç
óíóç -vívç î\óë - óíóç, î\ëvívз, ñîç -vívç
III øàõñ ëàðы - ëåðè àòà- ëàðы, êèøè -ëåðè
àò- ëàð -ы, òèë – ëеð –è î\óë-ëàð-ы, ñîç-ëåð-è
Egalik munosabatlari eski o’zbek tilida ham quyidagicha ifodalangan: I. Morfologik usul: egalik ma’nosi egalik qo’shimchasi orqali ifodalanib, qaratuvchi so’z keltirilmaydi: Ñîçvì, ñîçví, ñîçè, ñîçvìèç, ñîçvìvç, ñîçví, vç, ñîçëàðè Ìèñîëëàð: êîçëåðè êîí, ëvì, àëvð, щàëè =ойаð æàíыìà äà\, (Otoyi)
2. Morfologik - sintaktik usul: qaratuvchi so’z qaratqich kelishigida, qaralmish egalik formasida keladi. Ìåíèí, ñоçvì, сенин ñîçví, àíыí, ñîçын: ýë÷èíèí ñîçè. Ìèñîë: Êàðà õàííыí , èíèëàðèíèí, êîï î\ëàíëàðы áàð ýðäè. (Shajarai tarokima).
3. Sintagtik usul: bu usul quyidagicha 2 ko’rinishga ega:
a) qaratuvchi qaratqich kelishgida, qaralmish qo’shimchasiz keladi. Bu usul, asosan, I va II shaxslarning ko’pligi uchun xos bo’lib, eski o’zbek tilida kam qo’llangan. Misol: áèçíыí , ÷åðèêíè \àâ\îñèíè ýøèòèá... Ýéëàäè õóêì áèçыí, ñóëòàí\à.
b) qaratuvchi qo’shimchasiz, qaralmish egalik formasida keladi. Bu usul Sh shaxs uchun xos bo’lib, qaratuvchi so’z ot bilan ifodalanadi Ñóëòàí áóéðóêúè, áåãëåð ñîúçè, Ìèñîë: Þóñóô æàìàëèí êîðóá (Rabq’uziy)
Tutkay jahanni Lutfiy sozi.
Abstrakt egalik.
Eski o’zbek tilida abstrakt egalik ma’nosi qaratqich kelishigi formasi bilan ifodalangan. Qaratqich kelishigi formasi abstrakt egalik ma'nosida qo’llanganda kesim vazifasida keladi. Qaratqich kelishigiga kesimlik qo’shimchasi qo’shiladi.
Misol: Áó òàÿê Ìóñàíèí, òóðóð.
Hozirgi o’zbek tilida abstrakt egalik manosini ifodalovchi – niki qo’shimchasi tarixan qaratqich kelishigi asosida rivojlangan. Otlarda kelishik formalari. Eski o’zbek tilida, asosan, oltita kelishik bo’lgan: bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, jo’nalish kelishigi,o’rin-payt kelishigi, chiqish kelishigi. Eski o’zbek tili taraqqiyotining oldingi davrlarida yettinchi kelishik - vosita kelishigi ham istemolda bo’lgan. Bosh kelishik. Eski o’zbek tilida ham bosh kelishik morfologik ko’rsatkichi bo’lmasligi bilan harakterlanadi. Boshqa kelishiklar bosh kelishikka maxsus kelishik qo’shish bilan yasaladi. Bosh kelishikning sintaktik vazifasi asosan ega bo’lib kelishidir. Masalan : Óë éèãèòëåð àÿäèëàð (Rabq’uziy). Ìàâëàíàíèí ÿøè òîêñàíäèí îòóáäóð.(Navoiy). ßõøè -þ - ÿìàí èêêè þç êèøèìèç áàð ýðäè. (Bobur)
Bosh kelishikdagi so’z kesim vazifasida yoki sostavli kesimning komponenti bo’lib xam keladi. Qaratqich, tushum hamda jo’nalish kelishiklari belgisiz qo’llanganda formal jihatdan bosh kelishikka o’xshaydi, lekin manosi va vazifasi bo’yicha butunltay farq qiladi.
Qaratqich kelishigi. Qaratqich kelishigi qo’shimchasi eski o’zbek tilida -nin,-nin, -nun, -nun, -in, -in,-un, -un formalarida ishdatilgan. Bu formalar bir qo’shimchaning turlicha fonetik ko’rinishlari bo’lib, bular o’rtasidagi farq, bo’rinchidan, tarkibida n undoshining mavjudlt yoki yo’qligida bo’lsa, ikkinchidan, tarkidagi unlining lablangan yoki lablanmagan holda kelishishdadir. Qaratqich kelishigi qo’shimchasining bunday turlicha fonetik variantlarda kelishining sababi, asosan, shu qo’rshimchani' qabul qilgan so’zning xarakteriga, fonetik qurilishiga boq’liq. Ayrim yodgorliklarda kelishik olmoshlarining I shaxs birligi va ko’pligiga qaratqich kelishigi qo’shimchasi - im formasida ham qo’ushilgan. Ìåíèì àòàì, áèçèì àòàìèç.
I. Qaratqich kelishigi qo’shimchasining -nin,, -nin, formasida ishlatilishi eski o’zbek tili taraqqiyotining hamma davrlari uchun umumiy bo’lib, barcha yozma yodgorliklar uchun xarakterli bo’lgan. Qaratqich kelishgi qo’shimchasining -nin, - nin formasi XII asrgacha, odatda, tarkibida oxirgi biq’inidagi unlisi lablanmagan so’zlarga qo’shiladi. Keyingi davrlarda esa tarkibida lablangan unli ishtirok etgan so’zlarga ham, asosan, shu forma qo’shilgan.
2. Qaratqit kelishigi qo’shimchasining -nun - nun, formasi lab garmoniyasi ta'sirida vujudga kelgan. Qaratqich kelishigi qo’shimchasida lab garmoniyasining aks etishi, yani uning -нун ; - нvн, shaklida ishlatilishi o’zbek tilida, asosan XV - XVI asrlargacha davom etgan.
3. Qaratqit kelishigi qo’shimchasining - ин, -ын,, - ун, vн-formalari undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi.
- ин, -ын, asosan, kishilik olmoshlarining I va II shaxs ko’pligiga qo’yilgan. Masalan, bizin, atalarimziz. XI asr yodgorliklarida qaratqit kelishigi qo’shimchasining ин, -ын shaklida ishlatilishi kishilik olmoshlari va kim? so’roq olmshi bilan chegaralangan. Masalan: êîívë, êèìèí, áîëñà. (M.Kosh)
Qaratqich kelishigi qo’shimchasining -ун, -vн, shakli eski o’zbek tilida kim? so’roq olmoshi bilan ishlatilgan. Masalan: Ñåí êèìví, î\ëы - ñåí? (Tafsir)
Qaratqich kelishigi qo’shimchasi hozirgi o’zbek adabiy tilida -нинг shaklida qabul qilingan bo’lib, eski o’zbek tilida iste'molda bo’lgan fonetik variantlari hozir o’zbek xalq shevalarida mavjud. Qaratqich kelishigi (нинг) qo’shimchasining turli fonetik variantlarda ishlatilishi hozir ko’pchilik turkiy tillar uchun, bo’rinchi navbatda, singarmanizmli turkiy tillar uchun harakterli. Bu kelishik qo’shimchasining qisqa variantlari,ya'ni uning -ын, -ин, -ун, - vн, -им, formalarida ishlatilishi azarbayjon, turk, turkman, gagauz kabi o’q’uz gruppasidagi turkiy tillar uchun harakterli hodisadir. Eski o’zbek tilida ham hozirgi o’zbek va boshqa turkiy tillardagi kabi qaratqich kelishigi belgisiz ham qo’llangan. Bunday hollarda qaralmishning qaratqichga umumiy xosligi (shaxsga, o’ringa, paytga munosabati) ifodalanadi. Masalan: Я\à÷ áóäà=ëàðы, àтàëàðыìèç äèíè.(Rab\uziy)
1. Козум =аросы (Lutfiy) Qaratqich kelishigining belgisiz qo’llanshi hamma vaqt ham mumkin bo’lavermaydi. Eski o’zbek tilida quyidagi o’rinlarda qaratqich kelishigi , asosan, belgili qo’llangan: 1. Qaratqich olmoshlardan, asosan kishilik olmoshlardan bo’lganda. Masalan: Менын, меным, анын ,бизнын, бизын. 2. Qaratqich kelishigidagi so’z sifat, son, sifatdosh kabi so’zlardan bo’lganda: Masalan: áàúçíыí, ñóõáàòы, êåòìàãèíèí, ñàáàáè, áиðèíиí, àыè, áèðèñèíèí, êîëы.
3. Qaralmish sifat, son siftdosh harakat nomi kabi so’zlardan iborat bo’lganda. Masalan: йарнын, сэвмэслиги. (Lutfiy). элнын, йахшы-йуйаманы (Shaj.tarokima.)
4. Qaratqich bilan qaralmish o’rtasidagi so’z yoki so’zlar bo’lganda. Masalan: элнын, отгэн, гунах дарйанын, aйрылур, йолы (Boburnoma).
5. Qaratqich atoqli otlardan, asosan, kishi nomlaridan bo’lganda. Masalan: Шайх Бахлул бегнын , о\лы(Navoyi)
Султон Мухаммаднын, нокалары (Shaj. Turk)
6. Qaratqichning sifatlovchisi bo’lganda. Masalan: Ер кишинин зикри (Rabq’uziy ) Ызгэ кишинин , =олы (Shaj. Turk). Ba'zan bu tartibning buzilishi ham uchraydi. Masalan; Шайбанийхан =ашы\а келиб эди. (Boburnoma).
Eski o’zbzk tilida ham qaratqich kelishigining asosiy vazifasi, aniqlovchi bo’lib kelishidir. Bunda u quyidagi ma'nolarni anglatadi:
1. Qaralmish ifodalagan shaxs, predmet, voqea-shodisaga egalikni bildiradi. Masalan; Бегларнын, созин =абул =илмай урушты (Shajarai Turk). Ul malahat mulkinin, sultaniq’a maxsusdir. (Furqat.)
2. Butunning qismi, bo’lagi anglashilladi; Masalan: +àðà éè\à÷íыí ñàðы\ áàðãëàðыí йýë ó÷óð\àíы (Íàâîèé)
3. Qaratqich o’rin yoki payt bildirgan so’zlardan bilganda, qaralmishning shu o’rin yoki paytga mansubligi ko’rsatiladi. Masalan: Кабананын ташын ташыб(Rab\uziy). Урганчнын озбеки олтуруб кенеш =ылыбдурлар (Shaj.Turk)
4. Eski o’zbek tilida qaratqich kelishigidagi so’z abstrakt egalikni bildirib, kesim vazifasida ham keladi Î\ëàí êèìíví òóðóð? Àéäы: Èáðîõèìíóí. (Ðàá\óçèé).
Tushum kelishigi .
Eski o’zbek tilida tushum kelishigining -ни, -ны shakllari qo’llangan bo’lib, ayrim o’rinlarda bu qo’shimchaning -н, -ы, -и variantlari ham qo’llanilgan. Turkiy tillarda qadimgi tushum kelishigining -\, -г, -ыг, -иг, -уг, -vг qo’shimchalari bilan yasalgan shakllari ham bo’lib, bu shakl ma'lum davrlargachagina yashab kelgan.
1. Tushum kelishigining -ни, -ны qo’shimchasi eski o’zbek tili taraqqiyotining hamma davrlari uchun umumiy bo’lib, barcha yodgorliklarda faol qo’llngan. Masalan::Èáðàõèìíè êåëòvðäèëэð. Æàìàë ìóëêыíы àëäыí (Îòàéè)
2. Tushum kelishigi qo’shimchasining -н varianti ham eski o’zbek tilida ancha faol qo’llnagan. Lekin u faqat III shaxs egalik qo’shimchasidan keyin qo’shilgan. Masalan: Àíыí àòàñыí îëòvðvá. (Ðàá\óçèé) +ыëы÷ áèðëэ áàøыí êåñòè. (Î\óçíîìà).
3. Tushum kelishigi qo’shimchasiaing -и - ы shaklida ishlatilishi eski o’zbek tilida chegaralangan bo’lib, asosan, she'riy asarlara uchraydi. Bu shakl eski o’zbek tilida, asosan, 1 shaxs, ba'zan II shaxs egalik qo’shimchasidan keyin qo’shilgan. Masalan; Айды aйaлын\а: у=лат=ыл o\ланларыны. Bu shakl X1-XII asrlar yodgorliklari uchun xarakterli bo’lib, faqat egalik qo’shimchalaridan keyin emas, umuman, undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shila boradi. Masalan: Йа=ыí òóòòы. Èëèê, êîð, Îãäîëìèøè – Êыð . Èëèê, Óãäóëëèøíè ыçèãà ÿ=èí òóòäè. Tushum kelishigining \| г -ыг - иг, уг - vг qo’shimchasi bilan yasalgan shakllari turkiy tillarning qadimgi davrlari uchun xarakterlidir. Masalan: Улу\ы, тигин бу сабы\ эшитиб –катта шащзода бу сызни эшитиб. Tushum kelishididagi so’z vosita so’z to’ldiruvchi vazifasida kelib, harakatni o’z ustiga olgan obektni ifodalaydi. Eski o’zbek tilida ham (eski o’zbek tili) tushum kelishigi belgili yoki belgisiz qo’llangan. Belgili qo’llanganda aniq ob'ektni, belgisiz qo’llanganda umuman shu turdagi obektni ko’rsatada.
Tushum kelishigining belgisiz qo’llanishga misollar; Щэ÷ èø ðàñò =ыëó áèëìэäè. (Òàôñèð) +àáóë ýòñví äóà Áèðëå ñàëàìыì. (Navoiy)
Eski o’zbek tilida quyidagi o’rinlarda tushum kelishigi, asosan, belgili qo’llangan:
I. Tushum kelishigidagi so’z atoqli otlardan iborat bo’lganda. Masalan; Йуñóôíы çèíäîн\à êåëòvðäè ýðñå. (Rabq’uziy)
2. Tushum kelishigidagi so’z sifat, son, sifatdosh, harakat nomidan iborat bo’lsa. Masalan: Йvçvìíví, ñàðы\ыí áèëìэñ (Ñàêêîêèé) Áàðìàêíы èõòèйаð =ыëìàäыì (Furqat)
3. Tushum kelishigidagi so’z bilan uni boshqaruvchi fe'l o’rtasida so’z yoki so’zlar bo’lganda. Masalan; Áó òàðèõíè õîá àéòыáäóð. (Íàâîèé). Àëäы õàí áàð÷à âèëàйаòëàðíы (Shayboniynoma).
4. Tushum kelishigidaga so’zning ko’rsatish olmoshlaridan; yoki o’rin yo payt bildiradigan so’zlardan aniqlovchisi bo’lganda. Masalan: Ìåí áó ñîçíè àéòìàäыì (Tavsir) Ñàìàр=àíдтàêы õàòàðíы ñà=ëàá, áó êàñäыí =ыëãàí áоëãàé.(Boburnoma)
5. Olmoshlarda, asosan, kishilik olmoshlarida tushum kelishigi belgili qo’llanadi. Masalan: Мэны, сэны, аны Tushum kelishigining -ны, -ни, qo’shimchasi bilan yasalgan formasi qaratqich kelishigi o’rnida ham qo’llangan.Bu hol "Boburnoma" tili uchun harakterlidir. Masalan: Áèð =ыð\àâóëíы vñêv íэñèíè òîðò êèøè йэá òóãåòå îëìàéäóð. Ìэíè щàëыìãà êóëìэíëэð. (Furqat)
Tushum kelishigi qo’shimchasining qaratqich kelishigi o’rnida qo’llanishi shahar tipidagi o’zbek shevalari uchun harakterlidir.
Jo’nalish kelishigi. Eski o’zbek tilida jo’nalish kelishigining -=а, -\а, -кe, -гe, -a, -e qo’shimchalari bilan yasalgan shakllari qo’llangan. Qadimgi yodgorliklar tilida jo’nalish kelishigining -\ару -гэрv, -=ару, -керv, -рa, -рe, -у, -рv qo’shimchalari bilan yasalgan shakllari ham mavjud bo’lib, bularning bo’rinchisi va ikkinchisi o’zbek tilida ma'lum davrlargacha iste'molda bo’lgan.
Eski o’zbek tilida jo’nalish kelishigining asosan -=a, -гa, -кe, -гe qo’shimchasi bilan yasalgan shakli qo’llangan.
1. -\a, -=a: qattiq o’zakli so’zlarga qo’shilgan. -\a unli yoki jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi. Masalan: xaн\a, =ол\a, базар\a, бала\a, асыл\a, -=a: jarangsiz undoshlar va -\, -щ undoshlari bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi. Masalan: oт=a, =ылыч=а, шащ=а, та==а.