Мавзу : Эски узбек тилида сон суз туркими

2.-гe, - кe: Yumshoq o’zakli so’zlarga qo’shiladi. Jarngsiz undosh bilan tugagan yumshoq o’zakli so’zlarga- кe varianti, unli va jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga -g| varianti qo’shiladi. Masalan: кэккэ, ишкеэ кунгэ, созгэ. Jo’nalish kelishigining -a, -э qo’shimchasi bilan yasalgan shakli ham eski o’zbek tilida ancha keng iste'molda bo’lgan. -a -э qo’shimchasi undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi. Masalan: +à÷îí йэòêàéìэí óë äèëáàíäà ìэí (Ëóòôèé). Áîøëàðà èø=ын, òvøvá ñàâäà áîëóð - ìóìóí÷à щàì (Ìó=óìèé)
Jo’nalish kelishigining -a, - э qo’shimchsi I va II shaxs egalik qo’shimchalarining birlik shakllari va III shaxs egalik qo’shimchasining birlik va ko’plik shakllaridan so’ng qo’shilgan. Masalan: Íэãэ æàíóìà æàôà =ыëóð - ñåí? (Ëóòôèé). Õèçìàòыíà, ÿðàìàäыì (Øàæ. òàðîêèìà)- \àðó-ãэðv,- =àðó-êэðv,-ðà -ðå -ðó-ðv –ê o’shimchalari bilan yasalgan shakklar jo’nalish kelishigining qadimgi formalaridan bo’lib, turkiy tillar taraqqiyotining ma'lum davrlarigacha iste'molda bo’lib kelgan.
Bu affikslar ayrim hollarda o’zining grammatik ma'nosini yo’qotib so’zning ajralmas qismiga aylangan va bunday so’zlar ravish yoki yordamchi so’zlarga o’tgan.
1. \àðó-ãэðv,- =àðó-êэðv: Î\óç\àðó ñv òàøыêäыìèç - Ó оçëàðãà òîìîí àñêàð áèëàí áîðäèê. ßâëàê éèð\àðó, áàðèðìèç - ¸ìîí åðãà áîðÿïìèç. Bu qo’shimchalar Urxun - Enasoy, yodgorliklarida, XI asr va XIII - XIV asr yodgorliklarida ham uchraydi.
2. -рa -рэ : bu qo’sho’mcha bilan yasalgan jo’nalish kelishigi shakllari qadimgi yodgorliklarning ayrimlarida kuzatiladi. Masalan: -À\óëó\ î=ыí иvðэêðэ уðóп - Çàщàðëè ы=èíè þðàêêà óðèá. Àíы áàøðà êàêòы - Óíè áîøèèãà óðäè
3. -ру -рv: bu qo’shimchaning kelishik vazifasida ishlatilishi qadimgi yodgorliklardayoq chegaralangan Masalan; Ýáèìðv áàðäы - Óéèìãà êåëäè. Jo’nalish kelishigi bel gisiz ham qo’llanadi. Lekin bu har vaqt ham mumkin bo’lavermaydi. Eski o’zbek tilida ham jo’nalish kelishigining belgisiz qo’llanishi ish-harakatning yo’nalgan tomoni ko’rsatilgan hollarda mumkin bo’lgan: Masalan: Áèð èíñыí éèáэðvð áîëäы Щèñàð (Ì.Ñîëèщ). Àíäèæàí áîðóð\à ðóõñàò òèëэäèëэð ( Á.Í)
Eski o’zbek tilida ham jo’nalish kelishigi, asosan vositali to’ldiruvchi, hol, ba'zan kesim vazifasida kelib, quyidagi ma'nvolarni anglatgan;
1. Harakat yo’nalgan tomon, shaxs yoki predmetni ko’rsatadi. Masalan :Êэòèãэ ñóâ êèðäè (Òàôñèð). Йа=ыíäà òàщñèë v÷ví øàщàðãà êэëèáòvð (Íàâîèé)
2. Biror shaxsga yoki predmetga atalganlikni bildiradi. Masalan: Àòыìыç\à йэì àëыá áэð, òэá =îëыíà îí òэíãэ áэðäиì. (Øàæàðàè òóðê).
3.Evaz, tenglik, qimmat, barobarlik kabi ma'nolarni bildiradi: Masalan: Ìыí, âàôàãà áèð âàôà щàì êîðìàäыì àëàí àðà. (Ôóð=àò)
4. O’xshatish, qiyoslash, nisbat berish kabi ma'nolarni ifodalaydi. Ìàñàëàí: Àéйvçví, íè êvíãэ îõøàò=àí v÷ví (Ëóòôèé)
5. Biror predmetga yoki holatga yetishish, erishish kabi ma'nolarni bildiradi. Masalan: Àçì ýòèáävðëэðó, ìàòëóá\à йэòváävðëåð. (Íàâîèé) Ýëëèêêà ìåíèí йоøыí йэòèïòè (Øàäæàðàè òóðê).6. Ishning holatning yuzaga chiqishidagi birgalik, qurol, vosita kabi ma’nolarni ifodalaydi. Masalan: Òà=ы, êèøèëåðèãå êåí êåø =ыëäè. (Øàæàðàè òóðê)
7. Maqsadni ifodalaydi. Bunda jo’nalish kelishigidagi so’z harakat nomi, sifatdosh shaklarida bo’ladi. masalan: Íэ èøêэ êэëäèíèç, òэá ñîðäы (Ðàá\óçé). Áèç õàííы êîðìэêêэ áîðàìыç. (Øàäæàðàè òóðê).
8. Biror predmet yoki shaxsning jo’nalish kelishigidagi so’z anglatgan predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligi, mansubligi ko’rsatiladi.Bunday hollarda jo’nalish kelishigidagi so’z vositali to’ldiruvchi yoki kesim vazifasida keladi.Masalan: Øåúð щàì ÷óí êèøèãэävð ôàðçàíä, Êîíëèãå =vââàò - ó áà\ðы\à ïàéâàíä.(Íàâîèé) Jo’nalish kelishigi qo’shimchasi eski o’zbek tilida tushum, o’rin-payt, chiqish kelishigi o’rnida ham qo’llangan. Masalan: Óë êèмэðñэãэ ôàñè= àòàйуðëàð (Òàâñèð) Íå ñàáàáäыí îëòóðóð -ñэí йаð áàøы\à òàáèá? Àëàð щàð =àéñыðàëè áèð èëìãэ (Ôóð=àò) Äàðñ àéòóð ýêэíëэð (Ôóð=àò)
O’rin-payt kelishigi.
1. -дa -дэ unli yoki jarangli undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi. Masalan: Бо\ларда экмишлэр тари= (Му=умий)
2. -тa –тe jarangsiz undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shiladi. Ìàñàëàí: Áó èøòэ èõòèйаðыì йо= òóðóð. (Îòîéè)
Urxun Enasoy yodgorliklarida л, н, м mundoshlari bilan tugagan so’zlarga jarangsiz -та, -те, variantlari qo’shilgan. Qolgan o’rinlarda jarangli -да, -дэ variantlari qo’shilgan. Masalan: Элимте, =а\анта.
III shaxs egalik qo’shimchasidan keyin qo’shilganda o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi oldidan bir -n ortirilishi ham mumkin. Bunda kelishik qo’shimchasining, odatda, jarangli -дa -дэ variantlari qo’shiladi. Masalan: Йа=óá =îéíыíäà, òà\ áàøыíäà. (Ðàá\óçèé) O’rin-payt kelishigi eski o’zbek tilida o’rin sholi, payt sholi vositali tildiruvchi, ba'zan kesim vazifasida kelib, quyidagi ma'nolarni ifodalagan.
1. Ish-harakatning bajarilishi o’rnini yoki predmetning joyini bildiradi. Masalan: Ôà=èð áèð ìàæëèñäà àíы êîðävì.(Íàâîèé).
2. Ish-harakatning bajarilish paytini,vaqtini bildiradi. Masalan: Мавлана Малик ул\айганда назм\а маш\ул болды. (Navoiy)
3. O’rin-payt kelishigidagi so’z ish-harakatning yuzaga chiqishida sabab, vosita, qurol bilishi ham mumkin.Masalan: Щàð áèð íàçàðäà îëävðåävð. Ëóòôèéíè êîçví. Йу=àðыäà äэãэн èêêè òаìаøà. Ãàçåòäà àéëэéèí ìàíáàúä èíèãà (Ôóð=àò)
4. O’rin-payt kelishigidagi so’z ish-harakatning nima bo’yicha, nima jihatdan yuz berganini ko’rsatadi, ya'ni ish-haraktning o’rin-payt kelishigidagi so’z anglatgan soha biyicha yuz berishi ifodalanadi. Masalan: Ãóë йvçví, щàæðыíäà îçäыí êэòêэé ýðäыì äàìàäàì. (Ëóòôèé)
5. O’rin-payt kelishigidagi so’z predikativ affiksni qabul qilib, kesim vazifasida keladi yoki tarkibli kesimning komponenti bo’lib keladi. Masalan: Áó =óë áèð íэ÷э êví çèйаðàòãàщäà ýðäèì. (Íàâîèé) Eski o’zbek tilida O’rin-payt kelishigi jo’nalish , chiqish kelishiklari o’rnida ham qo’llangan. Masalan: ×óí ñàìàð=àíä ýøèêèäà êэëäè. (Øàéáîíèéíîìà).O’rin-payt kelishigining jo’nalish kelishigi o’rnida kelishi hozirgi o’zbek tilining Samarqand, Buxoro shevalari uchun xosdir. Shu bilan birga shu shevalarga O’rin-payt kelishigi o’rnida jo’nalish kelishigi shakli qo’llanishi ham harakterli shodisadir.
Chiqish kelishigi.
Eski o’zbek tilida Chiqish kelishigi shakllari - дин -дын, - тин -тын qo’shimchasi bilan yasalga. Bu qo’shimcha ba'zan -дан -ден, -тан -тен, -дун -дvн, -тун -тvн ko’rinishlarda ham uchraydi.
1. Unli yoki jarangli undosh bilan tugugan so’zlarga -дин -дын jarangsiz undosh bilan tugagan -тин -тын variantlari qo’shilgan. Masalan: Çèêðèйаäыí ñóâ =îëäы. (Òàâñèð)"Boburnoma" da jaranli undosh bilan tugan so’zlarga jarngsiz –тин -тын variantlari qo’shilishi ham uchraydi. Masalan: Хожандтн Ахси\а келvр.
2. -дан -ден, тан -тен: Bu variantlarning ishlatilishi XV asrdan oldingi davrlarga oid yodgorliklarda kuzatiladi. Masalan: Уч кvнден сон зиндондан чи=ардылар. (Rab\uziy)
3.- дун - дvн, - тун - тvн: bu qo’shimchalar tarkibida lab unlisi bilgan so’zlarga qo’shiladi, bu variantlarning ishlatilishi XIII-XIV asrga oid yodgorliklardan "O’q’uznoma"da uchraydi.Masalan: Àíóí, êîçv êîêòví êîêðэê ýðäè.Chiqish kelishigi qo’shimchasi III shaxs egalik qo’shmchasidan sing qo’shilganda kelishik qo’shimchasi oldidan bir n orttirila.Masalan: Йаú=óá òà\ áàøыíäыí áà=àð (Ðàá\óçèé) Chiqish kelishigi eski o’zbek tilida o’rin holi, payt holi vositali to’ldiruvchi, ba'zan kesim vazifasida ham kelib, quyidagi manolarni bildirgan:
1. Ish-harakatning boshlanish nuqtasini, chiqish o’rnini, manbaini, ko’rsatadi. Masalan: Óëó\ àòàëàðvыìыç Òóðêèñòàíäыí êэëãэí òóðóðëàð. (Ø.Òàð)2. Ish-harakatning boshlanish paytini, o’tgan muddatini bildiradi. Ìàñàëàí: Êví òvøäыí оòvá ýðäè êèì...(Áîáóðíîìà) Chiqish kelishigi ñîí, ñîí ðà, áóðóí, èëãэðv, èëãэðè, áэðv, áэðè, íàðv, íàðы kabi kimokchilar boshqarilganda ham payt manosi ifodalanadi, Masalan: Áàõаð áал\àíäыí ñîí, ïèйаäà êэëэ òóðóðìèç (Øàæàðàè òàðîêèìà)
3.Ish-harakatning yuzaga chiqishidagi sababni bildiradi. Masalan: Тили кэлмэслигиндин нэ айтурvн билмэй турур(Sh,Tarok)
4. Ish- harakatning yuzaga chiqishida vosita bilgan predmet, voqea-hodisani bildiradi, yani ish -harakztning amalga oshuvi chiqish kelishigidagi so’z ifodalagan predmet, voqea-hodisa ishtirokida biladi. Masalan: Щàð êèøèíыí àñëыíы áèëñэ áîëvð àщëа=äыí.(Ëóòôèé)
5. Butunning qismini, to’la yoki gurushning ma’lum bo’lagini ajratib ko’rsatadi, Masalan: Àíы îëòvðvá ãîøòыäыí áèð ïàðà êàáîá =ыëävê.(Áîáóðíîìà).
6, Predmetning nimadan ishlanganini ko’rsatadi. Ìàñàëàí: Øàщàð-ó âèëàйаòы òàø -ó òóïðà=äыí áîëóð (Øàæàðàè òóðê)
7. Ikki predmet yoki shaxsning biror belgisi, xususiyati, holatiga кыра бир – бири билан qiyoslash, choq’ishtirish ma'nolarida qo’llanda. Masalan: