Mavzu : Tog’ jinslarining deformasiyasi

Qayishqoq deformasiyalanish
. Bu deformasiyalanishda tog’ jinslarining 
shakli va o’lchami o’zgaradi, lekin tashqi kuchlar ta’siri to’xtashi bilan 
jism avvalgi shakli va o’lchamini tiklaydi. Deformasiya kuchi to’xtagandan 
keyin jinslarning birlamchi shakli va o’lchamlarini qayta tiklash qobiliyati 
qayishqoqlik deyiladi. Qayishqoqlik nazariyasining hamma holatlari Guk 
qonuniga asoslanadi. Bu qonun bo’yicha kuch va deformasiya bir-biriga 
to’qri proporsional. Agar deformasiya hosil qiladigan kuch ma’lum bir 
chegaradan o’tmasa u xolda bu jismni qayishqoq deyish mumkin. 
Qayishqoq deformasiyaning bir nechta turlari mavjud, masalan cho’zilish, 
siqilish, buralish va b. 

---

Plastik deformasiyalanish
. 
Jismga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar hosil qilgan 
deformasiyani o’zida ushlab qolish qobiliyati plastiklik deb ataladi
. Plastik 
materiallarga 
qo’rqoshin 
kiradi, 
chunki 
unga 
ta’sir 
qilayotgan 
deformasiyalanish kuchlari to’xtagandan keyin u o’zining boshlanqich shaklini 
tiklay olmaydi. Demak tashqi kuchning ta’siri to’xtagandan keyin ham jism 
o’zining dastlabki shaklini va hajmini tiklay olmasa bunday deformasiyalanish 
plastik deformasiyalanish deyiladi. Deyarli barcha tog’ jinslari u yoki bu 
darajada plastiklik qobiliyatiga ega. Gil va tuzlar plastikligi Yuqori bo’lgan 
jinslar turkumiga kiradi. Katta bosim va kuchning uzoq vaqt ta’siri natijasida 
hattoki mo’rt jinslar ham plastik deformasiyalanishga uchraydi. 
Plastik deformasiyalanish mexanizmi u yoki bu kuchlar ta’sirida hosil bo’lgan 
deformasiya natijasida jism bo’laklarinig qayta taqsimlanishi va ularning 
boshqa bir mustahkam holatga tushishi bilan belgilanadi. Bunda kuchlarning 
ta’siri ma’lum bir plastiklik chegarasiga ega bo’ladi. Qattiq jismlardagi plastik 
deformasiyalanish jism bo’laklarining urinma kuchining maksimal yo’nalishida 
siljishi bilan boqliq. Qattiq jinslarda plastik deformasiyalanish tashqi 
kuchlarning ta’siri plastiklik chegarasidan o’tgandan keyin boshlanadi. 
Donador jinslarning plastik deformasiyalanishida surilish yuzalari ko’pincha 
jism bo’laklarining chegaralarida paydo bo’luvchi qismlariga moslashadi. 
Qayta kristallanish yo’li bilan ham donalar shakli o’zgarishi mumkin.

---

Tog’ jinslarining qayishqoqlik va plastiklik xossalari 
bilan birga ularning yopishqoqlik 
xossasi ham muhim rol o’ynaydi. Jismning ichki ishqalashini natijasida bir 
bo’lagining boshqa bo’laklariga qo’shilishiga qarshilik ko’rsatish qobiliyati uning 
yopishqoqligi deyiladi. Jismning yopishqoqligi qancha katta bo’lsa, jism plastik 
deformasiyaga shunchalik katta qarshilik ko’rsatadi. 
Modda yopishqoq deyiladi
, qachonki tiklanmaydigan deformasiya tezligining oshishi 
bilan deformasiya hosil qiluvchi kuchning oshishi ro’y bersa. 
Plastik deformasiya tezligi 

0
jismning yopishqoqligi 

bilan aniqlanadi: 

0
= 

/

. Bu 
erda 

- urinma kuchlanish. Plastik materiallar va jinslar plastik deformasiyani bir 
qancha vaqt buzilmasdan ushlab turish qobiliyatiga ega. Mo’rt jismlar esa plastik 
deformasiya ta’sirida buzilib ketadi. Demak plastik materiallarda qayishqoqlik va 
qattiqlik orasida katta interval bor. Bu chegaraning buzilishi har xil burma va 
uzilmalarni paydo bo’lishiga ta’sir ko’rsatadi. 
Qattiq jismlarining (bunga hamma tog’ jinslari kiradi) ma’lum bir vaqt ichida 
qayishqoqlik chegarasidan kichik bo’lgan kuchlanish ta’sirida plastik 
deformasiyalanish qobiliyatiga surilish yoki surilma deyiladi. Surilish qayishqoqlik 
chegarasini vaqtga boqliqligini ifodalaydi. Surilish ham plastik deformasiya singari 
urinma kuchlanishlar ta’siridagi siljishdan hosil bo’ladi. Deformasiya kuchini oshirish 
bilan surilish tezroq bo’ladi va buzilish oldinroq yuz beradi. 

---

Relaksasiya
deb – tashqi kuchlar ta’sirida jismning kuchlanishini o’z-
o’zidan pasayishiga aytiladi
. Buni quyidagicha tushuntirish mumkin. 
Jismning surilishi natijasida uning qayishqoqlik deformasiyasining 
qiymati pasayadi. Kuchlanishning kamayishida hosil bo’luvchi surilishni 
relaksasiya deb qabul qilish mumkin. Relaksasiya kuchlanishni vaqt 
o’tishi bilan pasayishiga olib keladi, jismda kuchlanishni tarqalishi bir 
xilda bo’ladi va umumiy kuchlanish pasayadi.
Relaksasiya paytida jismning mayda zarrachalari plastik 
deformasiyalanish prosessiga qo’shilib Yangi barqaror holatga o’tadi va 
bunda kuchlanish yo’qoladi. SHunday qilib relaksasiya qayishqoq 
deformasiyaning bosqichma-bosqich qoldiqli va plastik deformasiyaga 
o’tishiga olib keladi.
Qattiq jismlarining mexanik holati ularning tuzilishi va tashqi sharoitlar 
bilan boqliq. Tashqi sharoitlardan temperatura, erituvchi va 
shimdiruvchi moddalar, hamma tomonli bosim, deformasiya tezligi, jism 
kuchlanish holatining xarakteri muhim hisoblanadi. 

---