Mavzu: Abdulla Oripov she’riyatida vatan va vatanparvarlik mativi

Biz ham bir kun o‘tarmiz bu dunyoi qadimdan,
Bizning ham qalbimizda ketgusi balki armon.
Balki kimdir bizni ham xotirlab qo‘ysa zimdan,
Parchalab qabr toshin kelurmiz o‘sha zamon.
Yoki boshqa qarama-qarshi qo‘yish qo‘llanilgan major satrlar:
Men-ku she’r yozmasam ham sahrolarga suv chiqib,
Shu buyuk mamlakatim obod bo‘lishi tayin.
Lekin ona xalqimning o‘tmishiga ko‘z tikib,
Kelajagi haqida o‘y surgim kelar mayin.
Mazkur satrlar xalq yaratuvchilik salohiyatining madhi bilan qo‘shilib ketadi. Topilgan mubolag‘ali metofora yana yuksaklikka, avjga ko‘tarila boshlaydi:
Ilojin topsa agar, ketmonning dastasin ham,
Erga qarab termulib, ko‘kartiruvchi bu xalq.
Jazm etsa ko‘kka bo‘yar jahon xaritasin ham,
Bugun cho‘lga chiqibdi, niyati topsin barhaq.
Daryoning chiroyli obrazi yaratiladi. Keyingi satrlarda u yaltirab yotgan shamshirga o‘xshatiladi. Jonlantirilib, tushovidan bo‘shalgan, sarson chopayotgan otga qiyoslanadi. U darbadar, serxatar, vazmin, quv, o‘jar sifatlari orqali ta’riflanadi. Sifatlar kontrastli. Bu daryo obrazining har xil, o‘zaro ziddiyatli, ayni damda ulug‘vor qirralarini, daryoning qudratini ochib ko‘rsatadi. Asar she’riy simfonik poema o‘laroq, janr talabiga binoan, tuyg‘ular, mulohazalar, obrazlar uyg‘unligida yakunlanadi. Daryo bilan xayolan suhbat qilib, lirik qahramon xulosa qiladi:
Ha, dayr dengizida yakka inson – zarra qum,
Zamonlar soatidan o‘tar u qator-qator,
Lekin sen borsan, Amu, dengizday teran ruhim,
Lekin sen borsan, xalqim, ko‘kragim Pomircha bor.
Bu satrlar va keyingi 8-satr o‘ziga xos repriza – mavzuni takrorlab, asl maqsadning yana bir jihatini o‘quvchiga yetkazishdir.
“Yelkamizga oftobning tekkanligi rost bo‘lsin”
Mustaqillikning ilk kunlarida u “Adolat oftobi”, “Erk haqqi”, “Birin-ketin o‘tib borar asrlarning karvonlari” kabi she’rlarini yozdi. “Adolat oftobi”da shoir birlikka, jipslikka chorlaydi:
Safga tizil, nabiram, otajonim, tur endi,
Mustaqillik nash’asin, haqqing bordir, sur endi.
Qo‘lni berib qo‘llarga bir tan bo‘lib yur endi,
Elkamizga oftobning tekkanligi rost bo‘lsin,
O‘zbekning o‘z niholin ekkanligi rost bo‘lsin.
“Erk haqqi”da mazkur g‘oya muborakbod etish va orzu-tilak sifatida rivojlantiriladi. Muborakbod etish quyidagicha ifodalanadi:
Qadimiy bobo yurtim
Qutlug‘ bo‘lsin yaloving,
O‘ylay-o‘ylay tashlagan
Qadam muborak bo‘lsin.
Tag‘in gurillab yongay
O‘chmagan qalb oloving.
Erk haqqiga ichilgan
Qasam muborak bo‘lsin.
Ijodkor kishilar xayolan o‘zlarining buyuk salaflari bilan suhbat quradi. Xalqining yutuqlari va muammolari to‘g‘risida o‘ylab, falon buyuk zot bunga qanday baho berardi, nimalar deyardi degan fikrlarni xayolidan o‘tkazadi. Bu o‘y-xayollar, botiniy suhbatlar har xil shakllarda ularning bitiklarida aksini topadi. Ba’zan ular salaflar xotirasiga, ruhiga bevosita murojaat shaklida, ba’zan eslash va tilak shaklida yuzaga chiqadi. O‘zbekiston istiqlolga erishgan kunlarda, Abdulla Oripov Navoiyni eslamasligi mumkin emasdi. Menimcha, uning “Birin-ketin o‘tib borar asrlarning karvonlari” she’ri shunday tug‘ilgan. She’r tagiga “1991 yil, sentyabr” deya yozilgan, vaqti aniq ko‘rsatib qo‘yilgan.
Birin-ketin o‘tib borar asrlarning karvonlari
Oh, nechog‘li xatarlidir uning oshar dovonlari.
Inson zoti murodiga azal-abad yetar edi,
Ushalsa gar umidvor zot – Navoiyning armonlari.
Abdulla Oripov ijodi mustaqil O‘zbekistonning dastlabki odimlarining poe­tik yilnomasiga aylandi deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi. O‘zbekiston 1992 yil 2 martda BMT a’zoligiga qabul qilinib, BMTning Nyu Yorkdagi bosh binosi oldida O‘zbekiston bayrog‘i ko‘tarildi. Oradan ikki kun o‘tib, “O‘zbekiston davlati” she’ri yaratildi:
O‘zbekiston bayrog‘i ko‘tarildi chinakam,
Ushbu kunni aytingchi, qay birimiz kutmadik.
Zarur bo‘lgan chog‘da goh dor tagida turib ham,
Qay birimiz tarixning sinovidan o‘tmadik.
Nasib etmish bu kunlar, taralsin yangroq unlar.
Do‘stlar bilan yonma-yon qutlaylik bu ayyomni
Iloyo, boshimizga kelmasin qaro kunlar,
O‘zbegim, deb ko‘taring, do‘stlarim, oltin jomni.
Faqat bunyodkorlik, ezgulik xalqni yana yuksak marralarga olib chiqadi. Bu yuksaklikning, dong taratishning haqiqiy belgisi – muruvvat (bu yerda: ko‘ngil va aql saxiyligi, beg‘araz yaratuvchiligi) va ma’rifatdir (haqiqatni bilish, ilmi-irfon, fan va san’at sirlarini egallash, yuksak ma’naviyat). Bu yo‘lda adashmasangiz, orangizdan qaynoqqalb Mashrabu Cho‘lponlar chiqadi, aks holda lolalar bargidek to‘zg‘ib ketish xavfi bor:
Oldindadir hali zahmat, oldindadir imkoningiz,
Osilmagan ne-ne Mashrab, otilmagan Cho‘lponingiz.
O‘tinch ila hasratimni nasihat deb yuzga solmang,
Xudo insof bergan kuni barmog‘ingiz tishlab qolmang.
Muruvvatu ma’rifatdir buyuklikning nishonasi,
Qadam qo‘ying mana sizga dong‘il yo‘lning ostonasi.
Turkistonning bolalari, Turkistonning bolalari,
“Puf” deganda to‘zg‘igudek mo‘jazgina lolalari.
1992 yil 8 dekabrda O‘zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilindi. “O‘zbek qomusi” she’ri tug‘ildi. She’r shunchaki Konstitutsiya qabul qilinishi munosabati bilan ko‘tarinki kayfiyatni ifodalashni maqsad qilib yozilgan emas. Unda shoir o‘tmishni zirqiragan yuragidan o‘tkazib eslaydi. Shu sabab she’r o‘quvchi yuragini ham zirqiratadi. Uni o‘qigan har kishi nimanidir eslab, entikib ketardi. Balki sovet davrida yashamagan yoshlar qalbida, hatto chorak asr o‘tib, dil tug‘yonlari bosilgan bizning avlodda ham u bugun ilgarigidek aks sado bermas. Ammo she’r u yoki bu sanaga maxsus bag‘ishlab yozilgan she’rlardan tamomila farq qiladi.
Eslar edim Buxoriyni, Yassaviyni ham,
Ha, ha, ayri tushmagandi xotirotimdan.
Faqat ular chalinardi ko‘zimga mubham,
Lekin sira ketmas edi xayolotimdan.
Ham Temurbek, ham Ulug‘bek, Alisher, Bobur,
Sizlar tuzgan ul saltanat – saltanat bo‘ldi.
Ulug‘ tarix Turkistonga cho‘ng guvoh erur,
Davlat edik, davlat edik, u davlat bo‘ldi.
Shoir ajdodlar tuzgan davlat yana davlat bo‘lganidan (mustaqillikka erishganidan) faxr tuyadi. Biz yana zaminga, yashayotgan ona tuprog‘imizga loyiq bo‘ldik, ona tuproq ham bizga loyiq bo‘ldi, ya’ni bizniki bo‘ldi. Shu paytgacha biz uni birovlarga toptatib qo‘yib, unga loyiq emas edik, degan fikr “Sen zaminga loyiqdirsan, zamin ham senga” satrlarida yashirin:
Emukdoshim, ay qardoshim, quloq tut menga,
Ushbu ko‘hna kahkashonda mag‘rur tutgin bosh,
Sen zaminga loyiqdirsan, zamin ham senga,
Senikidir endi bu yer, seniki quyosh.
Qo‘lingda erk, boshda yalov, tilingda surud,
Vataning bor, bola-bog‘chang, or-nomusing bor.
O‘zbekiston deb atalgan muqaddas hudud,
O‘z Davlating, Mamlakating, o‘z Qomusing bor.
Abdulla Oripov mustaqil O‘zbekistonning davlat madhiyasi muallifi bo‘lishi tabiiydek tuyuladi. Biroq u yopiq tanlovda, ya’ni muallif nomi noma’lum taxallusda yashirilgan tanlovda g‘olib kelgandi. Tanlovda g‘olib bo‘lgan she’r muallifi keyin e’lon qilindi. Izidan g‘olib topilgan matnga kuy bastalash bo‘yicha kompozitorlar o‘rtasida tanlov e’lon qilindi. Muddat tugagach, Davlat komissiyasi birorta musiqani ma’qullamadi. Shunda atoqli kompozitor, O‘zbekiston SSR madhiyasining muallifi Mutal Burhonovga hukumat tomonidan murojaat etiladi. Mutal aka men keksayib qoldim, kuchim ham, sog‘lig‘im ham Abdullajonning g‘olib chiqqan matniga munosib kuy bastalash imkonini bermaydi. Soddaroq matn bo‘lsa, avvalgi madhiya musiqasidan qisman foydalanib, yangi kuy bastalashga urinib ko‘raman, degan mazmunda javob bergan. “Lekin Abdullajon men bilan birga ishlasin, chunki ba’zi so‘zlarni musiqaga moslashtirishga to‘g‘ri keladi, shoir qo‘llagan so‘zning jarangi tushmasligi mumkin”, deya shart qo‘ygan. Buni Abdulla Oripovning o‘zi aytib bergan, chunki unda madhiyaning yangi matnidagi ba’zi so‘zlar o‘rniga falon so‘zlar qo‘llansa, yaxshiroq bo‘lar edi, nega unday qilmadingiz, deya so‘ragandim. “Mutal aka bu so‘zlarni almashtirish zarurligini isbotladi. Ovoz chiqarib xirgoyi qilganda haqiqatan dastlabki ayrim so‘zlar musiqaga yaxshi tushmadi”, dedi.
Falsafiy mavzuda bitilgan she’rlardan biri “Buyuklik” deya atalgan. Unda Mushtariy sayyorasiga qandaydir bir asteroid urilib, bag‘rida cho‘kib ketgani teran fikriy-mantiqiy mulohazalarni uyg‘otadi: buyuklik o‘z yo‘lidan toymaydi, u mavh etish niyatida ojizlikni izlamaydi. Balki ojizlik buyuklikka kelib uriladi:
Taajjub qilaman, buyuklik asli,
Tanlagan yo‘lidan burilmas ekan.
Zarra buyuklikka urilgay, ammo
Buyuklik zarraga urilmas ekan.
She’r yozilishiga turtki bo‘lgan voqeani, afsuski, shoirdan so‘ramaganman. U koinot va yulduzlarga juda qiziqardi. O‘zining mo‘jazgina teleskopi bo‘lardi. Koinot to‘g‘risidagi ilmiy-ommabop kitoblarni, maqolalarni, qo‘liga tushib qolsa, sinchiklab o‘qib borardi. Koinot haqida televideniyeda tarqatilgan xabarlarga juda qiziqardi. Balki shunday xabarlardan birida Mushtariyga kelib urilgan kichikroq bir asteroid haqida eshitib bu she’rni yozgandir. Lekin she’r mazmuni Koinotda uzluksiz sodir bo‘lib turadigan bunday hodisalarni e’tirof etishdan tashqariga chiqadi: insoniy bachkanalik, mayda tuyg‘ular, g‘arazli niyatlar asl buyuklik oldida Mushtariyga kelib urilib, qa’rida ko‘milib ketgan zarra kabidir. Buyuklik, Vatan – Mushtariy kabi o‘z yo‘lida sobit. Uning bachkanalik bilan ishi yo‘q:
Mushtariy samoda milyard yil kezib,
Axir axtarmagan o‘sha zarrani.
Abdulla Oripov qaysi mavzuda yozmasin, fikrni jo‘n shaklda to‘g‘ridan-to‘g‘ri bayon etmaydi. Aytmoqchi bo‘lgan g‘oyalarini, maqsadini falsafiy umumlashtirishlar, badiiy istioralar orqali ifodalaydi. Ya’ni u she’r yozadi, ijod qiladi, mafkurabozlik, nasihatbozlik qilmaydi. Buni qayta-qayta eslatishimizning sababi shoir ijodini talqin qilishda biryoqlamalikdan qochish lozimligini ta’kidlashdir. Mustaqillikning birinchi yillarida iqtisodiy qiyinchiliklar, mafkuraviy chalkashliklar, noaniqliklar talaygina edi. Ayrim kishilar ancha qiynalib qolgan, ijtimoiy mo‘ljallarini yo‘qotgan edi. “Vatan” nomli muxammasda shoir bezovta ko‘ngillarga taskin beruvchi misralarni bitadi:
Nadomat birla boqg‘ayman vatansizlarga har doim,
Egib boshini zor yig‘lar, agarchi davlati qoyim,
Faqir bo‘lsam-da bor yurtim – toju taxtim, borar joyim,
Vatandan ayri ko‘ngilni bilingki, yayratib bo‘lmas,
Baayni bandi bulbulni chamansiz sayratib bo‘lmas.
Muxammas tezda qo‘shiqqa aylanib, efirda yangray boshladi. Uni bir necha hofizlar o‘z repertuariga kiritib olgani, xalq shunday she’rni kutganidan dalolat beradi. Taskin berish maqsadida boshqa yana bir she’r “Boshpana” bitilgan:
To hayot ekansan bu olam aro,
Boshingga savdolar tushgay rang-barang.
Gohida shukr aylab sevinsang, goho
Juda ko‘p narsadan sovur hafsalang…
She’rda tinchlik, osoyishtalikni, yashayotgan muhitni asrashga, tushkunlik va buzg‘unchilik kayfiyatiga berilmaslikka da’vat etiladi:
Faqat tabiat bor – ilohiy maskan,
Faqat o‘shanga sen bepisand boqma.
Loaqal uni sen tanigin, Inson,
Yolg‘iz boshpanangni o‘t qo‘yib yoqma.
Qiyinchiliklar o‘tib ketadi. Burgaga achchiq qilib, ko‘rpaga o‘t qo‘yish kerak emas. Vataningga achchiq qilma. U sening yolg‘iz boshpanang. Undan tashqarida sen musofirga, begonaga aylanasan, ildizlaringdan mahrum bo‘lasan.
Abdulla Oripov ijodida millatiga, xalqiga, insonga doimo sodiq qoldi, ularni ulug‘ladi. Ammo ularga faqat pushtirang ko‘zoynak orqali boqmadi, zarur hollarda tanqid qilishdan o‘zini tiymadi, nadomat va malomatlarini yashirmadi. “Tafsir” she’ri inson tabiati turlicha va o‘zgarmas ekani to‘g‘risida.
Tuzumlar o‘zgarsa ham,
Inson o‘zgarmas ekan.
Tizimlar o‘zgarsa ham,
Inson o‘zgarmas ekan.
Jaholat davrida ham
Avliyo-avliyodir.
Kaforat davrida ham,
Anbiyo-anbiyodir.
Insonni ortiqcha baholab yubormaslik kerak. Unda xislatlar va illatlar aralashib, qorishib ketgan. U farishta emas, bo‘lolmaydi, chunki unda farishtalikka xos xislatlar qatorida hayvonga va shaytonga xoslari ham bor. Ular insondagi farishtalikka xos jihatlardan ustunlik qilishi mumkin.
Shul boisdan Payg‘ambar
Ummat g‘amin yeganlar.
Allohdan boshqasiga
Sig‘inmagin deganlar.
Abdulla Oripov mualliflik huquqi uyushmasi O‘zbekiston bo‘limi raisi sifatida Jenevaga Xalqaro Assotsiatsiya yig‘ilishlariga borib turardi. Har borganda ajoyib, go‘zal she’rlar paydo bo‘lardi. Ularning mavzulari rang-barang. Ba’zan iftixor bilan mustaqil O‘zbekistonning xalqaro uyushmada o‘z o‘rni va ovozi borligini kuylasa, ba’zan o‘z jonini xavf ostiga qo‘yib, olovli nuqtalardan xabar yetkazayotgan muxbirlarni olqishlab yozgan. Lekin xorijda yozgan she’rlari orasida manzaralarni tasvirlovchi, do‘stu yor va yurt sog‘inchida yozilganlari ko‘proq.
Shoir she’riy manzara chizishni yaxshi ko‘rardi. “Tabiatning she’riy tasvirini yaxshi ko‘raman” degan iqrorni bir necha marta bildirgan. Boshqa shoirlarning tabiat manzarasi haqidagi she’rlarida yaxshi obrazlar uchrab qolsa, darhol e’tirof etardi. Bunday e’tiroflarni ko‘p eshitganman. Xotirasi yaxshi bo‘lganligi sababli ular yodida qolardi, suhbat payti qiynalmasdan eslardi. O‘zi manzara tasvirlangan she’rlarida, albatta, biror bir noyob o‘xshatishni, hech bo‘lmasa, sifatlashni topardi. “Jeneva” she’ri yengilgina bo‘yoqlar yordamida boshlanadi. So‘ng shunday manzarani chizadi:
Zangori ko‘l uzra chayqalar oqqush,
Mayin patlariga to‘lqin yuqmaydi.
Yiroqda Monblan tog‘i uxlaydi,
Oppoq qor choyshabin tagida behush.
Tasvir rassom etyudiday aniq, so‘zlar ravon, musiqiy usul an’anaviy. Ammo… birdaniga Abdulla Oripovga xos original detal qalqib yuzaga chiqadi:
Yashil maysazorning ipak qatiga,
Ninachi shabnamdan qadaydi durlar.
Quyuq daralarda potrar qarqurlar
Jar solib tevarak, mamlakatiga.
Yoki:
Borliqqa cho‘kadi novvotrang sukut.
O‘t-o‘lanlar, barglarga shabnam tungi salqinlik uchun tushmayapti, ularni ninachilar qadamoqda, shabnamlar-chi – shabnam emas, balki dur, javohirdir. Qanday go‘zal obraz! Yoki sukutni, jimjitlikni rangda – novvotranglikda ko‘ra olish uchun unga oddiy ko‘z bilan emas, qalb ko‘zi bilan boqish lozim.
Shoir manzarani yaxshi ko‘rgani bois tasviriy unsurlarga boy she’rlari anchagina. Tasviriy lavhalar boshqa lirik poemalarida ham ko‘p uchraydi. She’r har holda tasviriy emas, ifodaviy san’at. Qolaversa, rangtasvirning voqe’likni, atrof-muhitni badiiy idrok etishi faolligi va harakatchanligi makon va zamonda cheklanganligi tufayli Abdulla Oripov rassom emas, shoir bo‘lgan. Musiqachi oilasida o‘ssa, ehtimol, undan kompozitor chiqardi. Musavvirlik baribir ikkinchi o‘rinda qolardi. Menimcha, peyzajni she’rga solishni yaxshi ko‘rishining sababi, ularda o‘tkir badiiy nigoh, poetik mahorat, go‘zal obrazlilik, fantaziya – xullas, barcha yuksak badiiy ijod unsurlari mavjudligi, ayni paytda yurak iztiroblari, ruhiy qiynalish, hissiyot ziddiyatlari sof lirikaga nisbatan ancha kam talab qilinishidir. Balki buyuk musavvirlarning buyuk shoirlarga nisbatan sezilarli darajada ko‘proq umr ko‘rgani shuning uchundir…
Xulosa
Abdulla Oripov she’riyati, xalq va adabiyotshunoslik bir ovozdan e’tirof etganidek, o‘zbek poeziyasida muhim o‘ringa, katta salmoqqa ega bo‘lgan she’riyatdir.
Uning she’riyatidagi xalq qalbiga yaqinlik, xalq dilidagi quvonch va shodlik, armon va dardlarni topib so‘ylash, insonning rangin tuyg‘ularini rassomona ko‘z bilan ilg‘ab, musiqiy misralarda ifodalash, uning she’riyatidagi badiiy haqqoniyat uyg‘unligi – shoir she’rlarining takrorlanmas, o‘ziga xos xususiyatlaridandir.
Abdulla Oripovdek shoirning qalbi ona zamin yanglig‘ saxovatlidir. Zamin bag‘rida turfa xil gullar ochiladi, tikanlar o‘sadi. Shu kabi shoirningqalbi ham o‘z tuyg‘ularidan turfa xil gullar – she’riyat gullarini armug‘on etadi.
Chindan ham Abdulla Oripovning she’rlari mohiyat e’tibori bilan voqe bo‘lgan she’rlardir. Biz uchun, “shoir bir yurt” bo‘lgan O‘zbekiston uchun shoir ham, uning she’rlari ham hamisha aziz va ardoqlidir.