Mavzu; Aholining turmush darajasini oshirish Mundarija Kirish I bob. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aholi turmush darajasini oshirishning nazariy asoslari

Milliy boylik Yer fondi Foydali qazilma zahiralari
Milliy mulk Noishlab chiqarishdan foydalanish Ishlab chiqarishdan foydalanish O’rmon fondi Suv resurslari Shaxsiy iste’mol fondi Ijtimoiy noishlab chiqarish iste’moli fondi qondirishni ta’minlovchi milliy daromadning bir qismidir. Ushbu fond miqdori ehtiyojlarini qondirishning imkoniyatlarini belgilaydi.
Jamg‘arma fondi – bu fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish rivojlanishini
ta’minlovchi milliy daromadning bir qismidir.
Mehnat unumdorligi darajasi va dinamikasi YAIM hamda milliy daromad
o‘sishining eng muhim omilidir. Demak, aholining turmush darajasi ham mehnat
unumdorligi dinamikasiga bog‘liq ravishda oshadi (pasayadi). O‘z navbatida,
mehnat unumdorligi fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishiga, mehnatni tashkil
qilishni, ishlab chiqarish va boshqaruvni takomillashtirishga, ijtimoiy-iqtisodiy
omillarga (xo‘jalik mexanizmini takomillashtirish, mehnatning asoslari, ijtimoiy
sohani rivojlantirish) bog‘liq.
Ijtimoiy sohaning (fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat) rivojlanishi
aholining ijtimoiy (ma’naviy, madaniy) ehtiyojlarini qondirishni shart qilib
qo‘yadi, millat aql-idrokining rivojlanishiga ko‘maklashadi, millatning sog‘lig‘ini
saqlaydi va mustahkamlaydi, jamiyatning iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Ilmiy-texnik taraqqiyot mahsulot va xizmatlar, texnologiya, ishlab
chiqarishni tashkil qilish, mehnat va boshqaruv, ta’lim, kadrlarni kasbiy tayyorlash
xususiyatlariga o‘zgarishlar kiritadi. Bu mehnat va boyliklarning xarajatlar
o‘zgarmagan yoki kamaygan paytda ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyatini
beradi, mehnat unumdorligining o‘sishiga ko‘maklashadi.
Turmush sifati sohasidagi tadqiqotlar o‘tgan asrdayoq o‘tkazilgan edi. XX
asrning mashhur jamiyatshunosi F.A.Xaysk o‘z ilmiy asarlarida qashshoqlikning
mavjudligi jamiyat farovonligi uchun zarurdir, deb qayd qilgan va jamiyatda
qashshoqlikning yuzaga kelish qonuniyatini “har bir odamning o‘z ahvoli uchun,
shu jumladan, qashshoqlik uchun ham shaxsiy javobgarligini targ‘ib qilish kerak”,
deb ta’kidlagan. U har kimning o‘zi afzal ko‘rgan turmush tarzi va uslubini tanlash
erkinligiga tajovuz qilishning g‘ayriqonuniyligiga tayanib, davlat aralashuvini
cheklash uchun kurashgan.
Turmush sifati deganda, keng ma’noda aholining turli ehtiyoj va manfaatlari nuqtai nazaridan o‘z turmushidan qoniqishi tushuniladi. Bu tushuncha turmush darajasi xususiyatlari va indikatorlarini, mehnat va dam olish, uy-joy sharoitlari, ijtimoiy ta’minot va kafolatlarni, huquqiy tartibni saqlash va shaxs huquqlariga amal qilinishini, tabiiy-iqlim sharoitlari, atrof-muhitni asrash ko‘rsatkichlarini, bo‘sh vaqtning mavjudligi va undan oqilona foydalanish imkoniyatlari, nihoyat, tinchlik, orom, maishiy qulaylik, barqarorlikni qamrab oladi.
Turmush sifati iqtisodiyot chegarasidan tashqariga chiquvchi ob’ektiv va
sotsiologik tarkibiy qismlarni, ya’ni ehtiyoj va manfaatlarni qondirish, insonlarning
o‘zlarining turmushidan qanoatlanish darajasini o‘z ichiga oluvchi kategoriyadir.
Turmush sifatini baholashda amerikalik tadqiqotchi D.Djonstonning turmush
sifati indeksi, Dj.Forresterning turmush sifati indeksi, avstraliyalik iqtisodchi olim
V.Xedeyning insonning o‘z hayotidan ruhan qoniqishining eng muhim
indikatorlaridan biri sifatida baholanuvchi o‘z-o‘zini yuzaga chiqarish indeksi,
BMT mutaxassislari tomonidan mamlakatlar turmush darajasini taqqoslash uchun
qo‘llanuvchi inson salohiyatini rivojlantirish indeksi (ISRI) juda mashhur bo‘ldi.

Aholi turmush sifatining tarkibiy qismlariga turmush darajasi va turmush

sharoitlari kiradi. O‘z navbatida, turmush darajasi aholi daromadlari, keksalar
ta’minoti, aholi omonatlarining to‘planishi, sug‘urta, sog‘liqning ahvoli, bo‘sh
vaqt, jamoat xavfsizligi, ta’lim saviyasi, transportda harakatlanish xavfsizligi,
fuqarolarning huquqiy himoyasi, migratsiyaning o‘sish ko‘rsatkichlari,
qashshoqlik, ishsizlik, kundalik iste’mol darajasi, aholining iqtisodiy aktivlar bilan
ta’minlanganligi kabi ko‘rsatkichlar bilan, aholining turmush sharoiti esa ijtimoiyruhiy iqlim, yashashning tabiiy-iqlim va ekologik sharoitlari bilan belgilanadi.
Aholi turmush sifati uning oldingi davrlarda to‘plangan iqtisodiy aktivlar –
ham nomoliyaviy (ko‘chuvchi va ko‘chmas mulk bilan – uy-joy, uning sifatini
hisobga olgan holda va shaxsiy transport bilan ta’minlanganlik), ham moliyaviy
(omonatlar, qimmatli qog‘ozlar, naqd pul va chet el valyutasidagi jamg‘armalar)
bilan ta’minlanish darajasiga bevosita bog‘liqdir.
Shunday qilib, ijtimoiy-ruhiy iqlimning holati inson turmush sharoitlarining
xususiyatidir, u aholi turmushining ruhiy qulaylik darajasini belgilaydi. Unga
insonning o‘z-o‘zini yuzaga chiqarish (ish bilan ta’minlanish, shu jumladan,
mutaxassisligi bo‘yicha mehnat faoliyatiga ega bo‘la olish), hayotining xavfsizlik
darajasi (muhitning kriminogenligi, harbiy ziddiyatlarning mavjudligi), ijtimoiy
tahdidlar (qashshoqlik darajasi, axborot ola olish, erkin fikrlash huquqi)
imkoniyatini hisobga oluvchi moddiy, moliyaviy va boshqa omillar ta’sir qiladi.