Mavzu; Aholining turmush darajasini oshirish Mundarija Kirish I bob. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aholi turmush darajasini oshirishning nazariy asoslari

1.2. Aholining turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi va
omillar
Ma’lumki, turmush darajasi va ijtimoiy ishlab chiqarish o‘rtasida teskari
aloqa mavjud. Bu eng avvalo, turmush darajasiga va mehnat resurslarining sifat
xususiyatlariga hamda band bo‘lgan aholi mehnati samaradorligiga bog‘liq va
xodimning iste’mol imkoniyatlari o‘sishi bilan yuksak mehnat unumdorligidan
manfaatdorligining oshishidir.
Rasmiy statistik ma’lumotlarda daromadlar, ish haqi, pensiya, ijtimoiy
yordam, transfertlar turmush darajasiga kiritiladi va quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
– pullik daromadlar, ularning hajmi, tarkibini hamda ulardan foydalanishning
asosiy yo‘nalishlarini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlar;
– aholi pul daromadlari taqsimoti tabaqalanishini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar;
– ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy yordamning asosiy ko‘rsatkichlari;
– uy-joy fondi va aholining uy-joy sharoitlari ko‘rsatkichlari.
Turmush darajasi inson (aholi) hayoti va faoliyatining qandaydir bir tomoni
haqida tasavvur beruvchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi.
Turmush darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar har xil va turmush darajasi
konsepsiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ba’zi eng muhim ko‘rsatkichlar 1.2.1-
jadvalda ko‘rsatilgan.

Manba; Muallif tomonidan tuzilgan.

Turmush darajasini odamlarning iqtisodiy va moddiy sharoitlar hamda
imkoniyatlar hisobiga erishiladigan, iste’mol orqali amalga oshiriladigan, eng
avvalo daromadlar darajasi va turmush qiymatining o‘zaro nisbati bilan
belgilanuvchi moddiy hamda ma’naviy ehtiyojlarini qondirish darajasi sifatida
qabul qilish kerak.
Turmush darajasi daromadlar darajasining iste’mol va hayotiy ne’matlar
bilan ta’minlanish xususiyatlari bilan birgalikda turmush qiymatiga nisbati bo‘lib,
bu xususiyatlar ushbu nisbat bilan belgilanadi.
Amaliy hisob-kitoblar uchun hatto quyidagi umumiy tarzda berilgan ta’rif
ham etarli bo‘lishi mumkin: aholi turmush darajasi – bu daromadlar darajasining
turmush qiymatiga nisbatidir. Daromadlar darajasi ushbu o‘rinda tasarrufdagi
boyliklar ko‘rsatkichi bilan eng maqbul tarzda aks etadi, chunki unga kundalik
daromadlardan tashqari to‘plangan jamg‘armalar ham qo‘shiladi. Biroq,
hisoblarning oson bo‘lishi uchun o‘rtacha jon boshiga to‘g‘ri keladigan pul
daromadining ko‘proq tarqalgan ko‘rsatkichidan ham foydalanish mumkin.
Turmush qiymati oqilona iste’mol byudjeti, (turmush qiymati indekslari yordamida hisoblanuvchi) iste’mol savatining tirikchilik minimumi yordamida hisobga olinishi mumkin. Hozirgi kunda eng kam tirikchilik miqdori muntazam, shu bilan birga, aholining turli guruhlari va mamlakat mintaqalari uchun hisob-kitob
qilinishini e’tiborga olib, uni haqiqiy hisob-kitoblarda qo‘llash ancha qulay.
SHunday qilib, U turmush darajasining ushbu ta’rifga muvofiq bo‘lgan eng
qulay ko‘rsatkichi o‘rtacha jon boshiga to‘g‘ri keladigan pul daromadi Dpca hamda
o‘rta hisobda ko‘rsatilgan tirikchilik minimumi mina nisbatidir:

Aholining turli guruhlarini (masalan, mehnatga layoqatli yoshdagi aholi,

pensionerlar, bolalar) hisobga olgan holda, daromadlarning jami qiymati va
tirikchilik minimumlari yig‘indisi orqali turmush darajasi quyidagi formula
yordamida aniqlanadi:

Albatta, yuqorida faqatgina asosiy, yadro konstruksiya ko‘rsatilgan, unga

turmush sharoitlari va aholining ijtimoiy ta’minlanish xususiyatlari, jumladan, uyjoy sharoitlari, ijtimoiy soha va ijtimoiy infratuzilma elementlarini rivojlantirish
hamda turmush darajasining asosiy ko‘rsatkichlari doirasidan tashqariga chiquvchi
va turmush sifati ko‘rsatkichlari bilan kesishib o‘tuvchi ba’zi boshqa xususiyatlarni
ham qo‘shish zarur.
Bulardan tashqari, ta’kidlash muhimki, gap bu erda faqat iqtisodiy va
hisoblash-statistik kategoriya sifatidagi turmush darajasi haqida ketyapti. Turmush
darajasini kengroq tushunish, uni aholi turmush tarzi va sifati, mulk bilan
ta’minlanish xususiyati, ijtimoiy holati, siyosiy-mafkuraviy yo‘nalish va afzalliklar
bilan bog‘liqlikda ko‘rib chiqishni taqozo qiladi.
Turmush darajasi inson (aholi) hayoti va faoliyatining qandaydir bitta
tomoni haqida tasavvur beruvchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi. Turmush
darajasi haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish uchun aholi daromadlarini va uning
ehtiyojlarini, iste’mol darajasi va tarkibini, uy-joy, mulk, madaniy-maishiy
buyumlar bilan ta’minlanganligini va boshqa ko‘plab jihatlarni uyg‘un birlikda
o‘rganish zarur.

urmush darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar xilma-xil. Avvalo, aholining

turmush darajasi ko‘rsatkichlari umumiy va xususiy ko‘rsatkichlarga bo‘linadi.