Mavzu: Al-Hakim at-Termiziy majmuasi

Birinchi majmua:

A - Ma'rifat (bilish) va ilmlarga oid asarlar:

1.   Kitob ul-u'lum.

2.   Kitob ud-duo'ot va sidqihum va ahvolihum.

3.   Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn.

4.   Kitob ul-furuq va man' at-taroduf.

5.   Kitob us-salot va maqosidiho.

6.   Kitob tahsiyl nazoir al-Qur'on.

B - Shariy'atga oid asarlar:

1.   Ilal ush-shariy'at av al-ubudiyyat.

2.   Kitob us-salot va maqosidiho.

3.   Kitob ul-hajj va asrorihu.

V - Tasavvuf va odob-axloqqa oid asarlar:

1.   Al-Aql val havo.

2.   Manozil ul-ibod min al-ibodati.

3.   Haqiyqat ul-odamiyyat av ar-riyozat.

4.   Adab un-nafs.

G - Inson tabiati yoxud oliy hikmat yoxud botiniy ashyolar haqida:

1.   Kitob xatm ul-viloyat.

2.   Kitob ul-a'zo van nafs yoinki g‘avr ul-umur.

3.   Kitob urs al-muvahiddiyn.

Ikkinchi majmua:

Bu yo‘nalishda muallif muhaddislar yo‘lini tutgan.

A - Shariy'at va al-adab (urf-odatlar):

1.   Kitob ul-manhiyot.

2.   Kitob ul-ihtiyotot.

3.   Kitob ul-jumal al-lozim ma'rifatiho.

B - Bayonnomalar (an-nusus):

1. Kitob azob al-qabr.

2. Ad-Durr ul-maknun fi as'ilati mo kona va mo yakunu.

V - E'tiqodga oid asarlar:

1.   Kitob ut-tavhiyd.

2.   Kitob ur-radd a'lol mu'attila.

Uchinchi majmua:

So‘fiylar va muridlar uchun yozgan asarlari:

1.   Kitob odob ul-muriydiyn.

2.   Kitob ul-a'zoi van nafs av g‘avr ul-umur.

3.   Tarix ul-mashoyix av sayr ul-avliyo.

To‘rtinchi majmua:

O'z ta'limotini yaratishda sunnatlardan foydalanib muhaddislar uslubini qo‘llagan asarlari:

1.  Kitob Navodir ul-usul fi ma'rifat axbor ar-Rasul.

2. Kitob ul-amsol min al-Kitob vas Sunnati.

Beshinchi majmua:

Har xil munosabatlar tufayli yozgan asarlari:

1.   Kitob ul-masoil al-maknuna.

2.   Masoil su'ila anho va zikri atvibatiho.

3.   Javob Kitob Usmon ibn Sa'iyd minar Rayy.

4.   Bayon ul-kasbi.

Al-Hakim at-Termiziy ilmiy-ma'naviy merosini o‘rganish jarayonida alohida bir xususiyat zohir bo‘ladiki, bu ham bo‘lsa uning asarlaridagi ma'lumotlarning xilma-xilligi va boyligi, muallif madaniy-ma'rifiy salohiyatining keng ko‘lamligidir. Al-Hakim at-Termiziyga xos bo‘lgan bu ajoyib xususiyatlar unga zamondosh olimlardan birortasida ham bo‘lmay, o‘sha davr ilm-fani va ma'rifati taraqqiyotining barcha jihatlarini o‘zida mujassam qilgan edi.

Uz davrining ulug‘ allomalaridan biri darajasiga yetishgan al-Hakim at-Termiziy, tabiiyki, ba'zi taniqli olim va ulamolarning xato va kamchiliklariga nisbatan tanqidiy fikr-mulohazalarini bildiradi. Jumladan, u Qur'oni karim va hadisi sharifning asl mohiyatidan kelib chiqib chuqur mazmunli yangicha talqinlarni ilgari suradi. Odatda, har qanday yangicha fikr aksar hollarda dastlab tanqidga uchramay qolmagani kabi al-Hakim at-Termiziy ham bundan mustasno bo‘lmaydi. Bu fikrimizga ba'zi misollar keltiraylik. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, al-Hakim at-Termiziy hadislarga tayanib ba'zi asarlar ham yaratgandi. Albatta, o‘sha davrda yashab (ayniqsa IX asrda) faoliyat ko‘rsatgan ko‘plab buyuk muhaddislar kabi al-Hakim at-Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini to‘plab ularni muayyan bir mavzuga solib maxsus asarlar yaratmagan. Lekin muallif o‘zining ba'zi asarlarida mo‘min-musulmonlar uchun g‘oyatda foydali bo‘lgan e'tiqod, ibodat va muomalotga, shuningdek, odob-axloq va zohidlikka oid turkum hadislar keltirganki, bu qimmatli hikmatlar so‘ngra qator muhaddislarning asarlaridan ham o‘rin olgan. Ayni vaqtda al-Hakim at-Termiziy hadis rivoyat qiluvchi roviylarga nisbatan qo‘shimcha talablar ham qo‘yganligini aytish lozim. Agar buyuk muhaddis imom al-Buxoriy hazratlari roviylarga rostgo‘ylik, taqvo va omonat (ishonchlik) kabi shartlarni qo‘ygan bo‘lsa, al-Hakim at-Termiziy roviylar albatta ma'no va ta'vilni ham mukammal bilishlari shart deb hisoblaydi.

Fiqh (islom qonunshunosligi) ilmini biluvchilarni esa al-Hakim at-Termiziy o‘zidan avval o‘tgan allomalardan farqli o‘laroq ikki toifaga bo‘ladi: biri - ahkom masalalarini chuqur egallagan qonunshunos mutaxassis; ikkinchisi esa fiqh ilmini mukammal egallab faqih bo‘lmoq, uning fikricha, qalb bilan tushunib yetuvchi va idrok etishlik darajasiga yetgan kishigina faqih deyiladi. Aksincha, inson haqiqiy faqih darajasiga yetmagan hisoblanadi, deydi.

U namoz va ro‘za ahkomlariga bag‘ishlangan ba'zi e'tiqodiy masalalarning xato tomonlarini ko‘rsatib o‘z tanqidiy mulohazalarini ham bildiradi. Muallifning aynan shu masalalarga bag‘ishlangan «Asror us-solat» («Namoz sirlari»), «Asror us-savm» («Ro‘za sirlari») va «Asror ul-hajj» («Haj sirlari») nomli  asarlarida namoz,  ro‘za va haj ibodatlarining insonga foydali bo‘lgan ichki, haqiqiy mohiyatlarini ochib beradi[21].

Aqoid va kalom kabi ilmlarga al-Hakim at-Termiziy asarlarida alohida e'tibor berilgan bo‘lsa-da, biz uni yirik mutakallimlar safiga ham qo‘sha olmaymiz. Uning qator asarlarida islom faylasuflari (mutakallimlar) bilan bo‘lib o‘tgan bahsu munozaralar haqida talay ma'lumotlar uchratamiz. Alloma o‘zining o‘tkir ilmiy mulohazalari bilan ba'zi mutakallimlarning xato-kamchiliklarini ochib tashlab, ularga nisbatan asosli, tanqidiy munosabatini bildirgan. O'zidan ilgari o‘tgan tasavvuf olimlarining faoliyati ham al-Hakim at-Termiziyning sergak nazaridan chetda qolmagan, albatta. U ilgari surgan g‘oyalarga ko‘ra, eng yaxshi sifatlar - Qur'oni karim oyatlari va hadisi shariflarni adolat bilan sharhlash; fiqh masalalariga g‘oyatda maqbul, mantiqiy nuqtai nazardan yondoshuvchi kishilar - bular faqat mutasavviflar degan xulosaga keladi. Ayni vaqtda alloma bunday vaziyatlarda ehtiroslarga berilmay, beg‘araz, xolisona yo‘l bilan yondoshish orqali islomga beminnat xizmat qilish mumkin deydi.

Shunday qilib, al-Hakim at-Termiziy o‘zining ham Qur'oni karim ma'nosini talqin qilish, hadislarni sharhlash va fiqhiy masalalarga amal qilishda tasavvuf yo‘lidan borganligini ta'kidlaydi, tasavvuf yo‘li kishi vijdoniga - qalbiga orom beradigan yagona yo‘l deb izohlaydi. Mana shu tarzdagi ta'limotlarni yaratgan al-Hakim at-Termiziy hazratlari IX- X asrning buyuk diniy olimlaridan va islom dini ta'limotlarini ilmiy asosga tayangan holda yanada chuqurroq talqin qiluvchi, shariatning benazir arboblaridan biri sifatida butun musulmon olamida shuhrat qozondi. Mavridi kelganda shuni ham aytish kerakki, o‘zining asosli, murosasizlik bilan dadil fikrlarini aytgani sababli buyuk alloma tazyiq va azoblarga ham duchor bo‘ldi. Yuqorida qayd etilganidek, bir qancha yillar o‘z ona yurtidan badarg‘a ham qilingan. Al-Hakim at-Termiziyning tasavvuf ilmining allomasi bo‘lib yetishishida uning ustozlari Abu Turob an-Naxshabiy, Ahmad ibn Hizravayh, Yahya al-Jalla kabi buyuk shayxlar bilan qilgan ilmiy-ma'rifiy suhbatlari muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning Shom, Bag‘dod va Misrning mutasavvuf olimlari bilan muloqotlari ham g‘oyatda foydali bo‘lib, bular tufayli u O'rta Osiyo tasavvuf ilmini har tomonlama boyitib, uni yanada yuksak pog‘onalarga ko‘tardi. Al-Hakim at-Termiziy o‘sha paytda Sharq mamlakatlarida mavjud bo‘lgan turli tariqatlarning faoliyatidan voqif bo‘lgan, albatta. U ayniqsa Nishopurdagi malomatiyya tariqatidan kuchli ta'sirlandi. Shu bois ushbu tariqat yo‘li keyingi asrlarda Movarounnahrdan yetishib chiqqan Abduxoliq al-G'ijduvoniy va Bahouddin an-Naqshbandiy kabi mashhur mutasavvuflar faoliyatiga ham o‘z ta'sirini ko‘rsatadi.

Al-Hakim at-Termiziyning al-Hakim laqabi bilan atalishi masalasi olimu-ulamolarni azaldan qiziqtirib kelgan va bu masalada turli fikrlar ham bildirilgan. «Hakim» so‘zining tarixiga nazar solsak, bu ibora Qur'onda ham, Tavrotda (Xoxom shaklida) ham uchraydi. Hakimning lug‘aviy ma'nosi dono, donishmand, aql-idrokli, faylasuf, shuningdek, tabib, doktor tushunchalarini anglatadi. Shu sababli ba'zi olimlar uni hatto mohir tabib deb ham ataganlar. At-Termiziy yashagan davr istilohlariga tayanib bayon qilsak, hikmat (hakimdan olingan) iborasi haqiqatga yetishish (arabcha isobat al-haqq)ni anglatib, bunga ilm va aql bilan erishish mumkin deb izohlangan. Hakim kishi shunday shaxski, u mukammal aql-idrok va chuqur bilim bilan har doim haqiqatga erishadi. Al-Hakim at-Termiziy o‘zining «Tahsiyl nazoir al-Qur'on» nomli asarida: «Hakim ilmning ichki, botiniy ma'nolarini tushunuvchi kishi» degan fikrni ham keltirgan. Qur'oni karimga «Mafotih al-g‘ayb» nomli o‘n besh jilddan iborat ulkan tafsir yozgan buyuk vatandoshimiz Faxriddin ar-Roziy (u 1209 yilda vafot etgan) hikmatdan murod yoki ilm, yoki savob, ya'ni to‘g‘ri ishni qilishdir, deb talqin qilgan. Tasavvuf ahli ham «hakim» so‘zini shu mazmunda ta'vil qilib «hikmat» - ilm (bilim)dan yuqoriroq darajada turadi, «hakim» deb har qanday ilmni chuqurroq o‘zlashtirgan kishiga aytiladi, chunki bu sharafli darajaga uzoq mashaqqat va riyozat orqali erishiladi deb ta'kidlaydilar. Doktor Usmon Ismoil Yahyoning fikricha, at-Termiziy «hakim» laqabiga tasavvufda inson tabiatini yaxshi va chuqur tushunib yetgani uchun erishdi, deb hisoblaydi (Muqaddima, 4-bet). Al-Hakim at-Termiziyning o‘zi esa haqiqatga yetishishlikda ilm va aqldan boshqa yana bir uchinchi, ilohiy bir narsa - valiylik ham bor degan fikrni ilgari suradi. Hakim, uning e'tiqodicha, valiyning bir xilidir (arabcha al-hakim huva nav' min al-valiy). Valiy kishi haqiqatga faqat chuqur ilm va katta aql-idrok bilan emas, balkii Olloh taolo unga ato qilgan bir ilohiy sir vositasida erishadi, binobarin, uni tugal aql va chuqur ilm bilan siylagan ham Ollohning o‘zidir. Garchand al-Hakim at-Termiziyda «hakim» kalimasi «valiy» kalimasi bilan chambarchas bog‘liq holda ifoda qilinsa-da, «hakim» bilan «valiy» tushunchasi o‘rtasida muayyan farq bor, albatta. Al-Hakim at-Termiziy «hakim» maqomiga ega shaxsning jamiyat ijtimoiy hayotidagi o‘rni haqida yozib, u millatning diniy sohadagi faylasufi, muomalat masalalaridagi qozisi, namoz va ibodatlarida ularning imomi hamda ularni tinchlik, xotirjamlik, baxt-saodat va farovon turmushga boshlovchi valiysi bo‘lishligini ta'kidlaydi.

Al-Hakim at-Termiziy ta'limotidagi muhim masalalardan biri insonda bilish (al-ma'rifa) haqidagi fikrlardir. Bilish maxsus tuzumga (jihoz xos) ega bo‘lib, u to‘rtta asosiy qismdan iboratdir, deydi. Ulardan birinchisi idrok etish orqali bo‘lib, ular insondan tashqi bo‘lgan hissiyotlar - bilim, tajriba va malaka, ularni tushunib idrok etib ulardan o‘z faoliyatida foydalana bilish. Bu tizimning faoliyatida ko‘z, quloq, til kabi a'zolar bilan bir qatorda tashqi ma'lumotlarni qabul qilish, bunda insonning zehni, fahmu farosati, quvvai hofizasi katta rol o‘ynaydi. Yana bir xil vositalar borki, bular hayajonlanish, hissiyot, shuur bilan bog‘liq holatlarda (masho'ir) (jigar, taloq, buyrak, shahvat bilan) namoyon bo‘ladi. Ikkinchi tizim insonda bor bilim vositasida amalga oshiriladi. Uchinchi tizim axloq masalalari bilan uyg‘unlashib amalga oshadi; bu so‘nggi ikkalasi mushtarak bo‘lsa insonda ziyraklik, latofat, yuksak salohiyat kabi alohida fazilatlar yuzaga keladi. Allomaning o‘ziga xos bu fikrlari, shuningdek, insonning bilishida uning ruhiyati, aqli va qalbi qanday rol o‘ynashi haqidagi qarashlari tasavvuf ahlining ruhoniyati va tafakkuriga katta ta'sir ko‘rsatdi. Inson erishishi qodir bo‘lgan bilim - tasavvufiy ma'rifat yoki hikmat («gnosis») deb, uni inson qalbida tajalli bo‘lgan ilohiy bir nur bilan tenglashtirdi. Chunonchi, shariy'atning turli masalalarini talqin qilib, uni hayotga tatbiq qilishga qodir bo‘lgan bilim (ilm)dan farqli o‘laroq, ma'rifat (gnosis) o‘sha narsalarning yashiringan (sirli) mohiyatini, oxir-oqibatda uning ilohiy mohiyatini anglashga erishadi. Agar ilmga o‘qish, o‘rganish jarayonlari orqali erishilsa, ma'rifatni esa Olloh taolo o‘zi suygan, tanlagan bandalarigagina marhamat qiladi. Ilmni hayotga tatbiq qilish zamoni va maydoni (hududi) bir qadar mahdudiy, chegaralangan bo‘lsa, ma'rifatning esa cheki-chegarasi bo‘lmaydi. Ma'rifat faqat ruhi har qanday dunyoviy, nafsoniy moyilliklardan pokiza bo‘lib, butun niyatiyu, fikri-zikri bilan Ollohga tavajjuh qilgan insonlargagina nasib etadi. Mana shunday insonlar toifasiga al-Hakim at-Termiziy, eng avvalo, sufiy valiylarni mansub etadi. Uning fikricha, ular (valiylar) mana shu jihatlari - ma'rifatlari bilan boshqa mo‘min-musulmonlardan ajralib turady. Ehtimoldan holi emaski, al-Hakim at-Termiziy birinchilardan bo‘lib nazariy jihatdan avliyolar haqidagi tasavvufiy qarashlarni asoslab, amalda huquqiy jihatdan ularni Ollohning elchilari (rasul) va payg‘ambarlari (anbiyo) darajasida tenglashtirgan. Allomaning payg‘ambarlik va valiylik xususidagi, ayniqsa uning tasavvufda valiylikning muhim o‘rni haqidagi qarashlari keyinchalik islom olamida mashhur bo‘lgan buyuk faylasuf Ibn al-Arabiy (1165-1240) tomonidan yanada rivojlantirildi. Hatto ushbu masalaga bag‘ishlangan qator asarlarida Ibn al-Arabiy al-Hakim at-Termiziy risolalaridan butun-butun sahifalarni so‘zma-so‘z ko‘chirib keltirgan hollari ham uchraydi[22].

Umuman olganda, al-Hakim at-Termiziyning bilish (ma'rifat) nazariyasiga doir fikrlari muhim ahamiyatga ega. Shu bois allomaning aynan shu masala bo‘yicha qarashlariga bag‘ishlangan maxsus asarlar, tadqiqotlar ham yaratilgan. Fikrimizga misol tariqasida arab olimi Abdulmuhsin al-Husayniyning «Al-Hakim at-Termiziyda bilish masalasi» («Al-Ma'rifit i'nd al-Hakim at-Termiziy») asarini ko‘rsatish kifoya.  Ba'zi bir tadqiqotchilarning yozishicha, al-Hakim at-Termiziy buddizm, nasroniylik va manixeizm dinlari ta'limotlari bilan ham yaxshi tanish bo‘lgan. Chunonchi, uning deyarli barcha asarlarida mazkur dinlar ta'sirini kuzatish mumkin. Buyuk alloma al-Hakim at-Termiziy o‘z zamonasining diniy ilmlaridan, dunyoviy ilmlaridan ham har tomonlama chuqur bilimga ega bo‘lgan. Uning mukammal ilmi va beqiyos salohiyatiga ko‘pchilik allomalar yuksak baho berganlar. Jumladan, buyuk mutafakkirlar Abdurahmon Jomiy «Nafahot ul-uns» asarida, Alisher Navoiy «Nasoim ul-muhabbat» asarida uni eng ulug‘ shayxlar qatorida zikr qilganlar va mutasavvuflarning ikkinchi bo‘g‘iniga kiritganlar. Xususan, Alisher Navoiy hazratlari al-Hakim at-Termiziy to‘g‘risida quyidagi ma'lumotlarni keltirgan: «Muhammad bin Ali Hakimi Termiziy  -  ikkinchi tabaqadindur.  Kuniyati Abu Abdullohdur. Mashoyixi kibordandur va Abu Turob Naxshabiy va Ahmad Hizravayh va Ibni Jalla bila suhbat tutubdur va ko‘p hadisi bor va zohir karomati va tasonifi (yozgan asarlari) bor. Ul jumladin «Xatm ul-viloya» kitobi va «Nahaj» kitobi, «Navodir ul-usul» va bundan o‘zga ham kitoblari bor va zohir ulumida ham kutubi bor va bir tafsir («Qur'on tafsiri») ham ibtido qilg‘ondur. Ammo itmomig‘a (oxiriga) ular vafo qilmaydur...» Xoja Bahouddin an-Naqshbandiy hazratlari ham al-Hakim at-Termiziy haqlarida: «Aziz avliyolarning peshvosi Xoja Muhammad ibn Ali al-Hakim at-Termiziyning ruhoniyyotiga tavajjuhim tushganda, har safar menga ta'rif va tavsifdan xoli tasavvuf namoyon bo‘ladi», deb, uning ruhoniy olamidagi yuksak martaba va maqomlarini alohida lutf bilan ta'rif etgan ekanlar.