Mavzu: Arab tilida to'ldiruvchi ergash gapning qiyosiy tahlili

Arab tilida to’ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar arab tilshunoslari talqinida

To’ldiruvchi ergash gap maxsus turining o‘ziga xos yana bir xususiyati bor. Bu xil ergash gaplarning egasi tarkibida uchinchi shaxs egalik affiksi -i (si) keladi, bu affiks qaratqichni talab etmaydi, chunki qaratqich aniqlanmishning o‘zidir:

O‘g‘li zavodda ishlaydigan kampir quvonib so‘zladi.

Aniqovchi ergash gapning bu xili uyushib kelishi mumkin:

Xotinlarning bir qismi o‘zi ko‘zlab yurgan yoki kuchi yetadigan sohada ishlashga xohish bildirdi. ( A.Qh.)

O‘zi keltirgan va xotini Kifoyatxon pishirgan zakuskalar bilan bezadi. ( A.Qh.)⁴¹

To’ldiruvchi ergash gapning bu xili bosh gap tarkibidagi ot bilan ifodalangan bo‘lakka bog‘lanadi, aniqlanmish gapning bosh bo‘lagi ham, ikkinchi darajali bo‘lagi ham bo‘la oladi.





⁴⁰ Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: Fan, 1966. -T.II. – B. 426.
⁴¹ Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: Fan, 1966. -T.II. – B. 430.
Arab tilidagi الموصولة الجملة “al-jumlatu al-mavsulatu”lar o‘zbek tilidagi “To’ldiruvchi ergash gaplar”ga qiyosan to‘g‘ri keladi. Bunday jumlalar tarkibida الموصوﻝ اﺳﻢ ya’ni nisbiy olmoshlar keng qo‘llaniladi. O‘zbek va rus arabshunos olimlari o‘zlarining asarlarida ko‘pincha nisbiy olmoshlarni alohida emas, to’ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar mavzusida ko‘rsatib o‘tadilar. Ular nisbiy olmoshlarning to’ldiruvchi ergash gap bilan bosh gapni bog‘lash xususiyatini, bosh gapda aniqlab kelayotgan so‘z bilan jins va sonda moslashishini va nisby olmoshlarning o‘zbek tilida kengaytirilgan sifatdosh yordamida ifodalanishi kabi xususiyatlarini tushuntiradilar. Ular nisbiy olmoshlarning gapdagi vazifasini e’tiborga olgan holda to’ldiruvchi, ega, kesim va to‘ldiruvchi ergash gaplarga ajratganlar. الموصولة الجملة “al-jumlatu al-mavsulatu”lar tarkibiga o‘zbek tilidagi to’ldiruvchi ergash gaplardan tashqari ega, kesim va to‘ldiruvchi ergash gaplar ham kirib ketadi. Arab tilshunoslari esa gaplarni nimadan tashkil topganligiga qarab, tasniflaganlar.
الموصولة الجملة “al-jumlatu al-mavsulatu”lar ikki qismdan tashkil topadi:⁴²

اﺳﻢ الموصوﻝ 1.

صلة لﻪ ﺃﻭ صلة الموصوﻝ 2.

الموصوﻝ اﺳﻢ nisbiy olmoshlardan keyin kelayotgan jumla الصلة “as-sila” deb nomlanadi.

va olmoshlar nisbiy maxsus الموصول الخﺎص larning اﺳﻢ الموصوﻝ tilida Arab bir ba’zi الموصول المشترك .⁴³ mavjuddir: olmoshlar nisbiy mushtarakالموصول المشترك nomlanadi.⁴⁴ ham deb الحﺭﻭﻒ المﻭصﻭلة asarlarida tilshunoslari arab