Mavzu: Arab xalifaligi istilosi davri tarixshunosligi

Kurs ishining predmeti: Arab xalifaligi tashkil topishi tarixi, uning 
olimlar tomonidan o‘rganilishi masalasiga bag‗ishlangan ilmiy ishlar, ularda 
mazkur muammoni o‗rganish borasida erishilgan yutuqlar va yo‗l qo‗yilgan xato 
va kamchiliklar kurs ishining predmetini tashkil etadi.
Kurs ishning tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, 2 tа bob, 4 ta paragraf, 
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 
 
 
 
 

---

6 
I BOB. Arab xalifaligining tashkil topishi va uning tarixda tutgan o‘rni 
1.1.Arab xalifaligining tashkil topishi 
 
Markaziy Osiyo xalqlari tarixida VII-IX asrlar tarixi alohida o‗rin 
egallaydi. Chunki, ushbu davr mintaqa xalqlari hayotining barcha jabhalarida – 
xoh u siyosiy-iqtisodiy bo‗lsin, yoinki, ijtimoiy-madaniy bo‗lsin, yangi tub 
burilish va o‗zgarishlarni qamragan davr bo‗lgan va bu jarayon mahalliy 
xalqlarning keyingi tarixiy taraqqiyot yo‗lida o‗ziga xos omil bo‗lib xizmat 
qilgan. Markaziy Osiyoda amalga oshirilgan arab istilolari turkiy xalqlarning 
orasida islom dinining yoyilishiga hamda musulmon madaniyatining 
shakllanishiga sabab bo‗ldi. Bu jarayon ham islom, ham dunyo tarixini 
o‗zgartirib, yangi bir era – davr boshlanishiga olib keldi
4
. 
Ushbu davr mintaqada Arab xalifaligi hukmronligi davri bilan 
xarakterlanadi. Arab xalifaligining mintaqani o‗z tarkibiga kiritish jarayoni oson 
kechmagan, albatta. Bunda, ayniqsa, o‗sha davrlarda arablar tomonidan amalga 
oshirilgan istilochilik harakatlarining o‗rni alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. 
Mintaqada amalga oshirilgan arab istilolari tarixini o‗rganar ekanmiz, Arab 
xalifaligining Markaziy Osiyoni, jumladan, Movarounnahrni bo‗ysundirish 
uchun olib borgan kurashlari uch asr yuzini ko‗rgan deyilsa, mubolag‗a 
bo‗lmaydi. Arab xalifaligining mazkur mintaqada olib borgan harbiy yurishlari 
53-hijriy (673-milodiy) yildan toki 191-hijriy (807-milodiy) sanaga qadar 
davom etgan bo‗lib, ushbu vaqt davomida arab noiblari tomonidan Turon shahar 
va qishloqlariga qarshi 40 ga yaqin harbiy
yurishlar amalga oshirilgan
5
.
Taniqli sharqshunos akademik V.V. Bartold dalolatiga ko‗ra, arablarning 
Movarounnahrga qilgan eng so‗nggi bosqini 207- hijriy yilda (823- milodiy yil) 
Ustrushonaga nisbatan amalga oshirilgan. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, 
xalifalikning Movarounnahrga nisbatan amalga oshirilgan dastlabki sinov 
4
Dr. Z. Kitapçi. Türkistan`in Müslüman Araplar Tarafindan Fethi. – Konya: Yedikubbe Yayinlari. Türk Islâm 
tarihi külliyâti 3, 2005. – 344 b 
5
П. Равшанов. Ватан тарихидан. Турон VII-IX асрларда (Араб истилоси лавҳалари). – Қарши: Насаф, 
2003. – 140 b. 

---

7 
chopqinlari hijriyning 32-yilida (milodiy 654-yil) yuz berganligini hisobga olib 
olib, arablar mintaqani zabt etish uchun 169 yil sarflagan, deyish mumkin 
bo‗ladi. Mazkur dalil mahalliy aholining istilochilarga nisbatan qanchalik 
mardonavor, shiddatli kurash olib borganligini, bosqinchilarga uzluksiz qattiq 
qarshilik ko‗rsatganligini anglatib turadi. 
Arab xalifaligi (632 – 1258) – Arabiston yarim oroli, Yaqin va O‗rta 
Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini o‗z ichiga 
olgan saltanat bo‘lib, VII-VIII asrlarda tashkil topgan. Arab Xalifaligi asoschisi 
payg‗ambar Muhammad(s.a.v)ning eng yaqin safdoshi xalifa Abu Bakr – 
Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 630–715 yillar orasida bosib 
olganlar. Bu mamlakatlar asosan "Xula-fo Ar-Rashidin" ("To‗g‗ri yo‗ldan 
boruvchi xalifalar") va umaviylar zamonida fath etildi.. Xalifa Umar davrida 
(634-644 –yillar) kuchli markazlashgan davlat va jangovar armiya tashkil 
topadi. Ko‗p sonli arab qo‗shinlari o‗z zarbalarini Vizantiya va Eronga qarshi 
yo‗naltiradilar. Bir necha o‗n yilliklar mobaynida arablar Suriya, Iroq, Eron, 
Misr va butun 
Shimoliy Afrikani istilo qiladilar. Arablar Vizantiyaga kuchli 
zarba beradilar. Jangari arablar g‗arbga va sharqqa tomon tobora ichkarilab 
boradilar. Arablar armiyasining asosiy zarbdor kuchini otliq qo‗shinlar tashkil 
qilardi. VII asr va VIII asrning birinchi yarmi mobaynida ulkan davlat – Arab 
xalifaligi tashkil topadi. Damashq shahri uning poytaxtiga aylanadi. Lekin 
Abbosiylar bu ulkan hududni butun saqlab qololmadilar.Ichki ixtiloflar ta‘siri 
ostida Arab Xalifati 8-asrning oxirlaridan boshlab mayda-mayda qismlarga 
parchalanib keta boshladi:788 yilda Mag‗ribning g‗arbiy qismida(hozirgi 
Marokash) idrisiylar (788 – 985), uning sharqiy qismida (hozirgi Tunis) 
ag‗labiylar (800 – 909) hukmronligi o‗rnatildi. Xuroson va Movarounnahrda esa 
X asrning 20-yillaridan boshlab mahalliy sulolalar: Tohiriylar(821 – 873), 
Safforiylar (867 – 903) va Somoniylar (875 – 999) bosh ko‗tarib chiqdilar. Ular 
Arab Xalifatiga nomigagina tobe bo‗lib, aslida mustaqil hukmdor edilar. Arab 
Xalifati 
1258 
yilda 
mo‗g‗ullar 
tarafidan 
tugatildi. 
Movarounnahr (arabcha — daryoning narigi tomoni) — oʻrta asrlarda islom 

---

8 
mamlakatlarida keng tarqalgan geografik atamadir
6
. Uning xuddi shu maʼnoni 
anglatgan fors tilidagi "Varorud" va "Varojayxun" shakllari ham mavjud boʻlib, 
ularning barchasi avval (XI asrgacha) Xuroson viloyatining davomi sifatida,XI 
asr boshidan eʼtiboran esa Turkiston,yaʼni Qoraxoniylar davlati va undan 
keyingi turkiy davlatlar tarkibidagi maʼmuriy birlik sifatida tushunilgan.XI asrda 
Yevropa tarixshunosligida mazkur arab atamasining lotincha tarjimasi boʻlmish 
yangi "Transoksiana" yoki "Transoksaniya" atamalari muomalaga kiritilgan. 
Hozirgi 
zamon 
tarixiy-geografik 
ilmiy 
adabiyotda 
Movarounnahr 
deganda,asosan, Turkmanistondan tashqari boʻlgan Oʻrta Osiyo hududlari, 
yaʼni, Oʻzbekiston, Tojikiston, Qirgʻiziston va Qozogʻistonning janubiy qismi 
tushuniladi. 
Qadimda Arabiston yarim orolida yashab kelayotgan arablar Somoniy 
qavmiga mansubdirlar. 
Arablarda VII asr boshlarida siyosiy tarqoqlik nihoyatda kuchaydi.
Arabistonda sodir bo`lgan bunday ijtomoiy va siyosiy vaziyat, mamlakatning 
birlashuviga olib keldi. Bunday harakatlar -ning asosiy tarfdori bo`lib, 
shaharlarning savdogar va hunarmand aholisi ko`tarildi. 
Bu harakat buyuk va birdan-bir haq yo`l – yagona e`tiqodga da`vat 
qilishdan boshlandi.Bu yakkaxudolik dini bo`lib, tarixda u ―itoat‖ , ―tabelik‖ va 
―bo`yin egish‖ m`nolarini anglatuvchi ―islom‖ nomi bilan shuhrat topadi.Buyuk 
va yagona tangri – Ollohning Yerdagi rasuli sifatida Arabistonning yirik 
markazi Makka shahrida duntoga kelgan Muhammad binni Abdulloh (570-632) 
bu harakatga rahnamolik qiladi. Islomni qabul qilib, Rasulullohga ergashgan 
uning izdoshlari O`zlarini ―muslim‖ (musulmonlar) ning xudo oldida teng ekani, 
rizq-ro`zni barchaga Yaratguvhining o`zi yetkazib berishi hamda jamiyatda 
adolatsizlik barham topishi haq ekanini targ`ib etadilar
7
. 
Dastavval o`z ona shahrida muvaffaqiyat qozona olmagan Muhammad 
622-yil 16-iyulda Makkadan Madina shahriga hijrat qilishga majbur bo`ladi. 
6
A.S.Sagdullayev. O`zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019-yil, 445- 455 b. 
7
R.Murtazayev. O`zbekiston tarixi. Toshkent 2001-yil 

---

9 
Xuddi shu kundan boshlab musulmon Sharqida qabul qilingan hijriy yil hisobi 
boshlanadi. Shunday qilib, islom bayrig`i ostida Makka shahrida boshlagan 
tavhidlik dini targ`iboti Madinaga ko`chadi va bu shahar kurashning markaziga 
aylanadi. 
Muhammad vafot etgach, avval Abu Bakr (632-634), so`ngra Umar (634-
644), Usmon (644-656) va Ali (656-661) lar ―xalifa‖, ya`ni ―o`rinbosar‖ deb 
e`lon qilinadi.Ular hukmronlik qilgan davrda Arabiston islom dini to`la g`alaba 
qozonib, tarixda ilk bor o`ta markazlashgan musulmon davlati – Arab xalifaligi 
tashkil topadi. 
Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Vizantiya va Eron bo`ysundirilib, islom jahon 
dinlaridan biriga aylandi. 
Shuni ta‘kidlash o`rinliki, arab qabilalarining islomni qabul qilib, siyosiy 
jihatdan yagona hokimiyatga birlashuvida islom islom aqidalari, e`tiqod 
talablari, 
shariat ahkomlari, huquqiy va axloqiy me`yorlarni o`z ichiga qamrab
olgan yangi mafkuraviy
boy va o`ta nodir manbai – Qur`oni Karimning 
ahamiyati nihoyatda buyuk bo`ldi. Ko`p mamlakatlar bo`ysundurilib, behisob 
o`ljalarga ega bo`lgan Arab xalifaligi harbiy yurushlarni G`arb va Sharqqa
tomon kengaytishga harakat qiladi. 
651-yili arabalar jangsiz Marv shahrini egallaydilar. Bu yerda o`rnashib 
olgach, arablar Amudaryodan shimolda joylashgan boy viloyatlarni bosib
olishga tayyorgarlik ko`radilar. 
Movarounnahrni zabt etishning boshlanishi. Amudaryodan shimolda 
joylashgan yerlarni arablar Movarounnahr, ya`ni ―daryoning narigi tomoni‖ deb 
ataganlar. Hozirgi Afg`onistonning shimoliy, Eronning shimoli-sharqiy qismi 
hamda Janubiy Turkmanistondan to Amudaryogacha bo`lgan hududlar esa 
Xuroson deb yuritiladi. Uning markazi Marv shahri edi. Bu viloyatni
boshqarish uchun maxsus noib tayinlanib, u Marvda turar edi. 
Movarounnahrga bo`lgan hujumlar Xuroson noibi tomonidan uyushtirilar 
edi. 

---

10 
Arablar Movarounnahrga datlab uni bosib olish emas, balki harbiy 
jihatdan tayyorgar ko`rish, mahalliy hukmdorlarni sinash maqsadida yurish 
qiladi. Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg` va 667-yilda 
Chag`aniyondan boshlanadi. 
Narshaxiyning yozigacha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviya I (661-
680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o`tib, 
Buxoro muzofotiga bostirib kiradi. Poykand va Romitonni egallab, Buxoro
sharifini qamalga oladi. Yordamga kelgan turklar va buxoroliklarning
birlashgan qo`shinlari jangda arablardan yengiladi, bir lak (yuz ming)
dirham hajmda boj to`laydi. Bojdan tashqari arablar to`rt ming asir, 
qurol, kiyim-kechak, oltin va kumush buyumlardan iborat ko`p o`ljalar bilan
Marvga qaytadilar. 
Oaradan uch yil o`tgach, Xuroson noibi Said ibn Usmon boshliq arab 
qo`shinlari yana Buxoroga bostirib kiradilar. Sug`d, Kesh va Nasaf
viloyatlaridan yordamga kelgan bir yuz yigirma mingli harbiy kuchga suyanib 
Buxoro malikasi dushman bilan jang qilish uchun o`z qo`shinini safga tortadi. 
Biroq, sug`dliklar vahimaga tushib Buxoroni o`z taqdiriga tashlab, jang 
maydonidan chiqib ketadilar. Natijada malika katta boj to`lab, malikazoda va 
dehqon aslzodalardan 80 nafarini garovga
berib, yana sulh tuzishga majbur
bo`ladi. Said ibn Usmon Buxorodan Samarqand sari qo`shin tortadi. Bir 
oydan oshiqroq davom etgan jangda sug`dliklar qahramonona qarshilik 
ko`rsatadilar. Said ular bilan sulh tuzib, kelishishga majbur bo`ladi. 
Samarqanddan u o`ljalar bilan bir qatorda 30 ming nafar asir olib qaytadi. 
Yo`l-yo`lakay u Termiz shahrini egallaydi. 
Shunday qilib, arablarning Movarounnahrga tomon qilgan dastlabki 
yurishlari 
aslida 
ayrim 
sarkardalarning 
boylik 
orttirish 
maqsadida 
o`zboshimchalik bilan amalga oshirgan talonchigidan iborat edi. Natijada, 
Movarounnahrning bir qator viloyatlari talanib , vayron etiladi. 
Shubhasiz, arablarning talonchilik yurishlariga qarshi kurashish 
maqsadida Movarounnahrning mahalliy hukmdori o`rtasida harbiy ittifoq tuzish 

---

11 
uchun urinishlar bo`lgan. VII asrning 80-yillari boshlarida ular hatto Sirdaryo 
etagida Xorazm yaqinidagi shaharlardan birida bir necha bor to`planadi. Biroq, 
o`zaro siyosiy nizolarni to`xtatish, xalifalikka qarshi birlashib kurashish 
to`g`risidagi ularning sa`yi harakatlari amalgam oshmadi. Chunki 
Movarounnahrning siyosiy tarqoqligi hamda mahalliy hokimlar o`rtasida nizolar 
bunga halaqit beradi.Bunday vaziyatdan esa arab lashkarboshlari ustalik bilan 
foydalanadilar. 
Movarounnahrning zabt etilishi. VII asr oxirlarida butun xalifaliklarda 
tartib o`rnatilgach, arablar Movarounnahrni uzul-kesil bosib olishga kirihadilar. 
704-yilda Qutayba ibn Muslim Xurosonga noib qilib tayinlanadi. Unga 
Movarounnahrdan to Xitoy hududlarigacha bo`lgan viloyatlarni xalifalikka 
bo`ysundirish vazifasi yuklandi. Bu, shubhasiz, jiddiy va nihoyatda og`ir vazifa 
edi. Harbiy 
yurishni Qutayba 705-yilda Balx viloyati atrofini zabt etishdan 
boshlaydi. Tez orada Chag`niyon hokimi jangsiz taslim bo`ladi. Shunday qilib, 
arablarning Movarounnahrga tomon yurishlarining ikkinchi davri boshlanadi. 
707-yilda Qutayba katta qo`shin bilan Amudaryodan o`tib, Buxoro 
vohasiga kiradi. Uning bu yurishida sotqin Balx dehqoni va chag`on-
xodotlarning harbiy kuchlari ishtirok etadi. Poykandni qamalga oladi. Sug`d va 
boshqa viloyatlardan kelgan kuchlar bilan poykandliklar qattiq turib, arablarga 
qarshilik ko`rsatadilar. Qamal ellik kun davom
etadi. Arablar shahar devoir 
ostidan lahim qazib, unga ruhna uradilar va ichkariga bostirib kiradilar. Poykand 
egallanib qo`lida qurol tutishga qodir barcha erkak zoti qirib tashlanadi. Xotin-
xalaj va yosh bolalar asirga olinib, shahar vayron etiladi. Poykand uzoq yillar 
davomida xarobazor bo`lib yotadi. 
Poykand fojiasidan keyin beshafqat Qutayba boshliq bu havfli dushmanga 
zarba berib, uni dafn qilish maqsadida Sug`d podshosi Tarxun , Buxoro 
hukmdori Xunukxudot va Shopurkom hokimi Vardonxudot 
boshliq 
katta 
harbiy kuch hamda iqrq ming lashkar bilan yordamga kelgan turklar Tarob va 
Romitan oralig`ida to`planadilar. Ittifoqchilar Qutayba qo`shinini qurshovga 
oladilar. Uning ahvoli nihoyatda tanglashadi. Undan halos bo`lish uchun 

---

12 
Qutayba o`ta makkorliok bilan hiyla ishlatib, Movarounnahrning viloyat 
hokimlari ustidan birin-ketin g`alaba qozona boshlaydi. 
707-709-yillar mobaynida u Buxoro va uning atroflariga bir necha 
hujumlar qiladi, ko`pdan-ko`p qal`alar va obobd yerlarni bosib oladi. Buxoro 
viloyatiga hokim qilib u buxorxudot Tug`shadani va unga amir qilib o`z
yaqinlaridan birini tayin etadi. Amir buxurxudot ustidan nazorat qilib turish, 
Buxoroda qoldirilgan harbiy qismga askarboshi, aholiadn soliq undirish va uni 
o`z vaqtida xalifalikka yetkazib berish kabi vazifalarni bajarar edi. Sulh 
shartnomasiga binoan buxoroliklar har yili xalifalikka ma`lum miqdorda boj 
to`lash, uylarning yarmini arablarga bo`shatib berishga majbur edilar. Qutayba 
Buxoro shahrining ibodatxonasini jome masjidga aylantirib, sug`diy tili va 
xadita bitilgan ―otashparastlikka‖ oid asarlarni yoqotadi. Ibodat qilish uchun 
masjidga qatnagan mahalliy aholining har biriga ikki dirhamdam pul hadya 
qilib, ularni islom diniga tortishga harakat qildi. Manbalarda ta`kidlanishicha, 
ikki dirham olish uchun ko`proq kambag`allargina qiziqar edilar. Ammo boylar 
pulga ham qiziqmas va masjidga ham bormasdilar. 
710-yilda Qutayba Shuman, Nasaf va Keshni bosib olib, Samarqandga 
hujum boshlash uchun tayyorgarlik ko`rardi. Biroq, Xorazmda boshlangan ichki 
ziddiyatlar oqibatida yuzaga kelagan qulay fursat Qutaybani Sug`d yurishini 
kechiktirib, Xorazmga qo`shin tortishga jalb etadi. Xorazm shohi Chag`on va 
Hurzod boshliq xalq qo`zg`alonidan qo`rqib, 711-yilda yordam sorab Qutaybaga 
murojaat qiladi. Garchi dushman qo`li bilan Hurzod tor-mor qilinib, o`ldirilsa-
da, ammo Xorazmshoh bundan hech narsa yutmaydi. Aksincha, u o`z 
mustaqillgini yo`qotib, xalifalikni bojdoriga aylanadi. Uning qo`shini esa 
Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur edilar. 
Shu tariqa VIII asr o‘rtalariga kelib, fathlar natijasida ulkan musulmon 
davlati - Arab xalifaligi vujudga keldi. Unga unumdor tuproqli yerlar - Misr va 
Mesopotamiya kirgan, ular ilgari Qadimgi Rim va Vizantiyaning omborxonalari 
bo‘lgan. Arablar o‘sha paytda ma‘lum bo‘lgan barcha oltin konlarini egallab 
olishdi. Muhammadning eski tarafdorlari va Madina zodagonlari o‘rtasida 

---

13 
hokimiyat tortishuvlaridan so‘ng, payg‘ambarning "o‘rinbosari" xalifa saylandi. 
Bu savdogar Abu Bakr, Muhammadning qaynotasi va do‘sti edi. Kelajakda 
arablarning har bir hukmdori o‘zini xalifa deb e‘lon qildi.
―Tarixi Tabariy‖da ham shu voqea qayd etilgan. Hijriy 51-yilda (milodiy 
671-yil) Ziyod (ibn Abu Sufyon) Robi ibn Ziyod al-Xorisiyni Xuroson noibi 
qilib tayinlanadi. 51-yilning boshlarida u o‗z yaqinlari bilan Xurosonga kelib 
o‗rnashadi, ammo, uning Movarounnahr sari qo‗shin tortganligi aytilmaydi. 50 
ming kishilik ko‗ch-karvon haqida eslatilmaydi ham. Tabariy tarixi bo‗yicha, bu 
voqea bundan 5-6 yil muqaddam yuz bergan bo‗lib chiqadi. ―Tarixi Tabariy‖da 
bayon etilishicha, 45-yilda, hali Muoviya xalifa bo‗lib turgan davrda, ―Ziyod 
(ibn Abu Sufyon) Xulayd bin Abdulloh al-Hanafiyga Xuroson noibi qilib 
tayinlanganligini yozib yubordi. So‗ngra u ar-Robi bin Ziyod al-Xorisiyni 50 
ming kishiga boshliq qilib, Xurosonga jo‗natdi…‖. Basra va Kufadan yig‗ilgan 
50 ming kishilik qo‗shin (at-Tabariyda ularni ko‗chirib keltirilgan deyilmaydi), 
Xurosonni egallash uchun tashlangan qo‗shimcha kuch edi.
Ar-Robi ibn Ziyod oradan ikki yil o‗tib, vafot etadi. 54-yilda, ya‘ni 
milodiy 673-yilning oxiri va 674-yilning boshlarida Xuroson noibi qilib 
Muoviya tomonidan Ubaydulloh ibn Ziyod tayinlanadi. Tabariy Ubaydulloh 
(ibn) Ziyod Xurosonga kelib, darhol Buxoro yurishiga otlanganligini zikr etadi. 
Narshaxiyning ―Tarixi Buxoro‖ asarida yozilishicha
8
, ―… Xalifa Muoviya 
Ubaydulloh ibn Ziyodni Xurosonga jo‗natadi va u Jayhun daryosini kechib 
o‘tib, Buxoro zaminiga qadam qo‗yadi. Bu paytda u yerning podshohi Xotun 
bo‘lib, uning o‗g‗li Tug‗shoda hali kichkina edi. Keyin Ubaydulloh (ibn) Ziyod 
Poykand va Romtin (Romitan) ni egalladi, Buxorodan to‗rt ming asirni o‗ziga 
oldi. Bu 503-yilning oxiri 504-yilning avvalida bo‗ldi‖
9
.
 
8
Абу Бакр Мухаммад ибн Джаъфар ан-Наршахи. Та‘рих-и Бухара. История Бухары. Вступительная 
статья Д.Ю. Юсуповой. Перевод, комментарии и примечания Ш.С. Камолиддина. Археолого-
топографический комментарий Е.Г. Некрасовой. – Т.: SMI-ASIA, 2011. – 45 c 
9
Dr. Z. Kitapçi. Türkistan`in Müslüman Araplar Tarafindan Fethi. – Konya: Yedikubbe Yayinlari. Türk Islâm 
tarihi külliyâti 3, 2005. – 44 b 

---

14