Mavzu: Bog’lovchilar. Bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turlari

Mavzu: Bog’lovchilar. Bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turlari

Reja:

1. 
   Bog’lovchilar
   
2. 
   Turkiy bog‘lovchilar.
   
3. 
   Bog‘lovchilarning vujudga kelishi
   

4. Boshqa tillardan o‘zlashgan bog‘lovchilar.
5. Yuklamalar haqida
6. Xulosa
7. Foydalanilgan adabiyotlar.


Bogʻlovchi (grammatikada) — yordamchi soʻz. Gap va gap boʻlaklarini bir-biriga bogʻlaydi. Bogʻlovchi ishlatilishiga koʻra, yakka bogʻlovchilar (va, ammo, lekin, agar, chunki va boshqalar), takrorlanuvchi (baʼzi, bir, goh, yo va boshqalar) ga boʻlinadi. Bogʻlovchi grammatik maʼno va vazifasiga koʻra, teng bogʻlovchi va ergashtiruvchi bogʻlovchilarga ajratiladi. Teng bogʻlovchilar: va, hamda — biriktiruv bogʻlovchilarga (Bahor keldi va daraxtlar uygʻondi); ammo, lekin, biroq, balki — zidlovchi bogʻlovchilarga (U ishga bordi, biroq ishlamadi); yo, yoki, yoxud, goh... goh, dam... dam — ayiruvchi bogʻlovchilarga (Dam havo ochiladi, dam yomgʻir yogʻadi); na... na — inkor bogʻlovchilarga (Na yomgʻir yogʻadi, na havo ochiladi) boʻlinadi. Biriktiruvchi bogʻlovchining vazifasini bilan koʻmakchisi, ham, -da, -u (-yu) yuklamalari ham bajarishi mumkin. -u (-yu) yuklamasi zidlovchi bogʻlovchi vazifasida ham keladi. Ergashtiruvchi bogʻlovchi koʻpincha bosh gapga qoʻshilib, izohlash va aniqlash mazmunini beruvchi ergash gapni bogʻlab keladi. Ular — -ki (m) — aniqlov bogʻlovchi (Deydilarkim, oyda ham dogʻ bor); chunki, shuning uchun, negaki, toki — sabab va maqsad bogʻlovchi (Keldi, shuning uchun quvondim); goʻyo, goʻyoki — chogʻishtiruv Bogʻlovchi (U tik agʻanadi, goʻyo ostidan kesilganday boʻldi); agar, basharti, garchi — shart va toʻsiqsizlik bogʻlovchi (Agar kelsa, gaplashaman)larga farqlanadi.
Qadimgi turkiy tilda bog’lovchilar deyarli qo’llanmagan. Biriktiruvchi bog’lovchi vazifasida qo’llangan teng bog’lovchilardan yəmə so’zi bog’lovchi vazifasida qo’llanishidan tashqari, ravish va ko’makchi funksiyalarida ham bemalol ishlatilgan. Masalan: Әl yəmə əl boltї, bodun yəmə bodun boltї. Tun yəmə udusqїm kəlməs ərti.
Bogʻlovchi (grammatikada) — yordamchi soʻz. Gap va gap boʻlaklarini bir-biriga bogʻlaydi. Bogʻlovchi ishlatilishiga koʻra, yakka Bogʻlovchilar („va“, „ammo“, „lekin“, „agar“, „chunki“, „uchun“ va boshqalar), takrorlanuvchi UYUSHIQ BÒLAKLAR („baʼzi“, „bir“, „goh“, „yo“ va boshqalar) ga boʻlinadi. Bogʻlovchi grammatik maʼno va vazifasiga koʻra, teng bogʻlovchi va ergashtiruvchi bogʻlovchilarga ajratiladi. Teng bogʻlovchilar „va“, „hamda“ — biriktiruv bogʻlovchilarga („bahor keldi va daraxtlar uygʻondi“); „ammo“, „lekin“, „birok“, „balki“ — zidlovchi bogʻlovchilarga („u ishga bordi, biroq ishlamadi“); „yo“, „yoki“, „yoxud“, „goh... goh“, „dam... dam“ — ayiruvchi bogʻlovchilarga („dam havo ochiladi, dam yomgʻir yogʻadi“); „na... na“ — inkor bogʻlovchilarga („na yomgʻir yogʻadi, na havo ochiladi“) boʻlinadi. Biriktiruvchi bogʻlovchining vazifasini „bilan“ koʻmakchisi, „ham“, „da“, „u“ („yu“) yuklamalari ham bajarishi mumkin. „U“ („yu“) yuklamasi zidlovchi bogʻlovchi vazifasida ham keladi. Ergashtiruvchi bogʻlovchi koʻpincha bosh gapga qoʻshilib, izohlash va aniqlash mazmunini beruvchi ergash gapni bogʻlab keladi. Ular — „ki (m)“ — aniqlov bogʻlovchi („deydilarkim, oyda ham dogʻ bor“); „chunki“, „shuning uchun“, „negaki“, „toki“ — sabab va maqsad bogʻlovchi („keldi, shuning uchun quvondim“); „goʻyo“, „goʻyoki“ — chogʻishtiruv Bogʻlovchi („u tik agʻanadi, goʻyo ostidan kesilganday boʻldi“); „agar“, „basharti“, „garchi“ — shart va toʻsiqsizlik bogʻlovchi („agar kelsa, gaplashaman“)larga farqlanadi.[1]
II.Ergashtiruvchi bog'lovchilar ergashgan qo'shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni bog'laydi, tobelik munosabatini ifodalashga xizmat qiladi. Ergashtiruvchi bog'lovchilar quyidagicha:
1. Aniqlov bog'lovchilari: ya ’ni,-ki,-kim;
2. Sabab bog'lovchilari: cunki, suniy iiciin, negaki, zeraki, nainki;
3. Shart bog'lovchilari: agar, agarda, basarti, agarci (gardi), garcand, madamiki;
4. Chog'ishtiruv bog'lovchilari: goya, goyaki.
Ozarbayjon tilidagi bog'lovchilar: sodda bog'lovchilar: ve “va”, hem “yana”, ham, ya, yaki, gah, bazan, yer “agar”, ancag, amma, biraq, dexi “va”, meselen, ne-ne “na-na”, zira, goyaki, ciinki-cunki, neinki “nainki”, hemcinin “yana”, kerak “agar”, jaxud “yoxud”, habele “shunday”, hercend “garci”; murakkab bog'lovchilar nisbatan ko'proq, ular ikki va undan ortiq bog'lovchilardan yoki ko'rsatish olmoshining ko'makchi, ba’zan bog'lovchi bilan birikuvidan hosil bo'ladi: ve hem, vayana. ve ne “na u na bumes, ve ja “yaki”, ve yaxud a yaxud”, ve hescinin “va suningdek”, ve hercend “ va garcand”, madamki “madamiki”, hercend ki “garcandki”, kah da “va ba’zida”, hem de “va hamda” , vayainki “va yainki”, yainki de “va yainki”, veya k i“v a yaki”, ve neinki, “va suningdek”, veya da “unisi ham, bunisi”, ve yaxud da “nafaqat”, ve kah da “ va yaki”. Chuvash tilida bog'lovchilar son jihatdan juda kam. Eng ko'p qo'llanadigan bog'lovchilar ta, te, tata “hamda”, ye-ye “yoki”, per-per “o'sha-o'sha”, arjax-sayax “ammo”, memen tesen “shuning uchun”, yengen “agar".