Mavzu: Chekli avtomatlar. Mur va Mili avtomatlari

7- §. Kontaktli sxemalar va ularning sintezi


Avtomatning kirishi. Avtomatning chiqishi. Kontaktlarni parallel va ketma-ket ulash. O‘tkazuvchanlik funksiyasi. Muhim zanjir. -sxema.


7.1. Kontaktli sxema tushunchasi. Har bir avtomat turlicha kontaktli yoki kontaktsiz sxemalardan foydalanish asosida tuziladi. Kontaktli sxemalar bilan jihozlangan avtomatlarning ishini umumiy holda ko‘rib o‘tamiz. Masalan, 1- shaklda ko‘rsatilganidek, o‘tkazgichlar, ikkita va qutb, beshta knopka bilan ta’minlangan kontaktlardan yasalgan tuzilma kontaktli sxema deb hisoblanishi mumkin. qutb elektr toki manbaini ifodalaydi, qutb esa avtomatning “chiqishi”da ishni bajaruvchi qurilmani bildiradi. Avtomatning chiqishida ish bajarilganligi haqida xabar beruvchi kontrol lampa o‘rnatish mumkinligidan, qutb mana shu lampani tasvirlaydi deb ayta olamiz.

Sxemada knopkalar tegishli ravishda yoqilsa, va demak, sxema bo‘yicha tok yuradigan bo‘lib kontaktlar tiklansa, qutbdan qutbga borgan tok kontrol lampasini yondiradi.
7.2. Kontaktli sxemalarni sintez qilish. Avvalo har bir murakkab kontaktli sxemaning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi eng sodda kontaktli sxemalar bilan tanishamiz.
2- shakldagi sxema bitta o‘tkazgichdan, va qutblardan va knopkali bitta kontaktdan yasalgan.

1- jadval
	Sxemada tok
ch	bor
yo	yo‘q

knopka yoqilganda, kontakt tiklanib, tok sxema bo‘yicha dan ga tomon yuradi va kontrol lampa yonadi. knopka ochiq bo‘lganda kontakt uzilib, tok o‘tmaydi va lampa yonmaydi. knopkaga – “ knopka yopiq” degan mulohazani mos qo‘yamiz. knopka haqiqatan yopiq bo‘lsa, mulohaza chin bo‘ladi. Bu holda kontrol lampa yonadi. knopka ochiq bo‘lganda esa, mulohaza yolg‘on bo‘ladi va bu holda kontrol lampa yonmaydi.
Shunday qilib, mulohazaning chin-yolg‘onligi bilan tok bor-yo‘qligi (kontrol lampaning yonish-yonmasligi) orasida o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatildi va buni 1- jadval ifodalaydi.

2- jadval
		Sxemada tok
1	1	bor	1
1	0	yo‘q	0
0	1	yo‘q	0
0	0	yo‘q	0

Endi ketma-ket ulangan ikkita va knopkali (ikki ketma-ket kontaktli) sxemani olaylik (3- shakl). va knopkalarga mos ravishda – ” knopka yopiq” va – ” knopka yopiq” degan mulohazalarni mos keltiramiz. U holda, sxemada tok bor-yo‘qligi kon’yunksiyaning chin-yolg‘onligiga mos keladi (2- jadval).
Parallel ulangan ikki va knopkali sxemalarga murojaat qilamiz (4- shakl). Demak, parallel ulangan ikki va kontaktli sxemada tok bor-yo‘qligi diz’yunksiyaning chin-yolg‘onligi bilan aniqlanadi (3- jadval).

3- jadval
		Sxemada tok
1	1	bor	1
1	0	bor	1
0	1	bor	1
0	0	yo‘q	0

3 va 4- shakllarda berilgan sxemalarni umumlashtirib, ta knopkalarni ketma-ket va shuningdek parallel ulash mumkin. Buning natijasida ta ketma-ket va ta parallel kontaktli sxemalar yasalgan bo‘ladi. Ular mos ravishda va funksiyalarni realizatsiya qiladi, bu yerda mulohaza knopka yopiq ekanligini bildiradi.
Shunday juft-juft knopkalar bilan ta’minlangan kontaktli sxemalarni ham yasash mumkinki, har juft knopkaning istalgan biri yopilganda (ochilganda), ikkinchisi ochiladi (yopiladi). Bir juft knopka va kabi belgilanadi. knopkaga mulohaza mos kelganda, knopkaga inkorni mos keltirish tabiiydir, chunki – yopiq, demak, chin bo‘lganda, – ochiq, ya’ni yolg‘on bo‘ladi.

4- jadval
		Sxemada tok
1	0	yo‘q	0
0	1	yo‘q	0

Bir juft knopkali eng sodda sxemalardan biri 5- shakldagidek tasvirlanishi mumkin. Knopkalarning biri ochilganda, ikkinchisi albatta yopilgani uchun, bunday sxemada hech qachon tok bo‘lmaydi. 5- shaklgi sxema uchun 4- jadvalni tuzish mumkin.

Bir juft knopkali eng sodda sxemalardan yana birini 6- shakldagidek tasvirlasa bo‘ladi. Bu sxemada tok har doim bor, chunki agar yopiq bo‘lsa, u holda ochiq bo‘ladi va tok yuqoridagi o‘tkazgichdan orqali o‘tadi, aksincha, ochiq bo‘lganda, yopiq bo‘ladi va tok pastdagi o‘tkazgichdan orqali o‘tadi. 6- shakldagi sxema uchun 5- jadvalni tuzish mumkin.

5- jadval
		Sxemada tok
1	0	bor	1
0	1	bor	1

Shunday qilib, har bir sodda kontaktli sxema mulohazalar algebrasining ma’lum bir funksiyasini realizatsiya qiladi.
Bu funksiyaga kontaktli sxemaning o‘tkazuvchanlik funksiyasi deb ataladi. Yuqorida ko‘rilgan eng sodda sxemalarning o‘tkazuvchanlik funksiyalari quyidagicha bo‘ladi:

, , , , . (1)
Bu funksiyalarning chinlik jadvallari tegishli sxemalarda qachon tok bo‘lishi va qachon bo‘lmasligini ko‘rsatadi.
Sodda sxemalarning turli kombinasiyalaridan, har xil murakkab kontaktli sxemalarni tuzish mumkin. Bunday sxemalarning har biriga (1) funksiyalarning superpozisiyasidan hosil qilingan funksiyalar mos keladi. Aksincha, mulohazalar algebrasining har bir funksiyasiga qandaydir kontaktli sxemani mos qo‘ish mumkin.

1- misol. 7- shaklda tasvirlangan sxemaning o‘tkazuvchanlik funksiyasini topaylik. Avvalo, , , knopkalarga mos ravishda , , mulohazalarni mos kltiramiz. U holda , , knopkalarga , , mulohazalar mos keladi. Sxemaning yuqori qismi formula bilan, pastki qismi formula bilan ifodalanadi. Yuqori va pastki qismlar parallel ulangani uchun butun sxemaning o‘tkazuvchanlik funksiyasi

ko‘rinishda bo‘ladi. ■