Mavzu: Dastlabki kimyoviy tushuncha va qonunlar. Kimyoviy formula, valentlik. Darsning maqsadi

Kimyoviy tajribalar o‘tkazish va amaliyotda qo‘llash kompetensiyasi:
Kimyoviy moddalar, jihozlardan foydalana oladi;
Kommunikativ kompetensiya:
kimyoviy elementlar va ular birikmalarining nomini faqatgina ona tilida emas, balki xorijiy tillarda bilish. Inson hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan biogen elementlar haqida ma’lumotga ega bo‘lish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
kundalik turmushda foydalanadigan mineral o‘g‘itlar, biogen elementlar haqidagi ma’lumotlarni media vositalardan izlab topa olish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
kimyoviy moddalar haqidagi tushunchalar orqali bilimini oshirib borish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
kimyoviy ishlab chiqarish mahsulotlari va tabiat boyliklarini asrab-avaylashni bilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiyalar:
badiiy va san’at asarlari bo‘lgan me’moriy obidalarni tiklashda kimyoviy birikmalardan foydalanilganligi haqida tushunchaga ega bo‘lish.
Dasrning turi: An`anaviy. Yangi materialni o’rganuvchi dars.
Darsning usuli: Tushuntirish. Savol- javob
Darsning jihozi: kimyo faniga oid rasmlar, slaydlar va o’quv darsligi.


Darsning tashkiliy qismi:

1. O`quvchilar bilan salomlashish. 2. Navbatchilikni o`tkazish va davomatni aniqlash.

3. Siyosiy daqiqa o`tkazish. 4. O`tilgan mavzuni so`rash baholash.


Yangi darsning bayoni.
Azotni o‘simliklar bog‘langan holda o‘zlashtiradi. Organik qol diqlarni tuproqda chirishidan hosil bo‘lgan azotli birikmalar, havo azoti ning bakteriyalar tomonidan o‘zlashtirib olinishidan, momoqaldiroq pay tida havo azotining oksidlanishi tuproqdagi azot zahirasini to‘ldirib turadi. Lekin qishloq xo‘jalik ekinlari yig‘ishtirilganda ko‘p miqdorda tuproqdan azot “chiqib” ketadi. Azot etishmovchiligi o‘simlik rivojlanishi va hosildorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun tuproqqa azot tutuvchi bir qatoro‘g‘itlar solib turiladi. NaNO3 – natriyli selitra, KNO₃ – kaliyli selitra, Ca(NO3)2 – kalsiyli selitra, NH₄NO₃ – ammoniyli selitra, (NH₄)₂SO₄, NH₄Cl, CO(NH₂)₂ – mochevina, suyuq ammiak va ammiakli suv shunday foydali o‘g‘itlardir.
Nitratlarning tabiiy zahiralari juda oz, uning eng katta tabiiy birikmasi natriy nitrat holida Janubiy Amerikaning Janubida joylashgan Chili davlatida uchraydi. Azotli o‘g‘itlarning asosiy qismi kimyo zavodlarida ishlab chiqariladi. Masalan, Chirchiq shahridagi “Elektroximprom” birlashmasida,Farg‘onadagi “Azot” mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish korxonasida, Navoiydagi “Navoiyazot” zavodlarida qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosil olish uchun ishlatiladigan mineral o‘g‘itlar, jumladan nitratlar ishlab chiqarilmoqda. Azotli o‘g‘itlar tarkibidagi ozuqa elementi shu o‘g‘it tarkibidagi azotning massa ulushi bilan aniqlanadi.
Fosforli o‘g‘itlar.Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan fosforli o‘g‘itlar quyidagilar
bo‘lib, bu o‘g‘itlar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. 1. Fosforit talqoni Ca3(PO4)2. Fosforning tabiiy birikmasi fosforitning boyitilgan kukunidir. Fosforit talqoni suvda juda oz eriydi. Shuning
uchun kislotali muhitdagi tuproqlarga solinadi. Bu o‘g‘it eng arzon fosforli mineral o‘g‘it bo‘lganligi uchungina bo‘z va torfli tuproqlarda o‘sadigan o‘simlikga solish uchun ishlatiladi.
2. Oddiy superfosfat Ca(H₂PO₄)₂·CaSO₄·4H₂O. Apatit yoki fosforitga sulfat kislota ta’sir ettirish yo‘li bilan olinadi. Ca₃(PO₄)₂ + 2H₂SO₄ = Ca(H2PO4)2 + CaSO4
Bu mineral o‘g‘it suvda eriydi, shuning uchun ham har qanday muhitdagi tuproqlarda o‘sadigan o‘simliklar uchun qo‘llash mumkin.
Oddiy superfosfatni o‘zingiz ham tayyorlab ko‘rishingiz mumkin. Buning uchun bir necha bo‘lak hayvon suyagini olib organik moddalari kuyib ketgunicha kuydiring. Kuygan, tozalangan suyakni bolg‘a bilan mayda-mayda bo‘laklarga bo‘ling va bu bo‘laklarni xovonchada kukunga aylanguncha maydalang. 50 g suyak kukuniga 3-5g bo‘r tolqonini aralashtiring. Aralashmani kimyoviy stakanga solib ustiga 20 g 70% li sulfat kislotani sekin astalik bilan qo‘shing. AralashmaniAralashmani shisha tayoqcha bilan aralashtirib turing. Sodir bo‘lgan kimyoviy jarayon natijasida aralashma isib ketadi. Aralashma soviganda hosil bo‘lgan kukun oddiy superfosfat, ya’ni CaSO4 aralashgan Ca(H2PO4)2 dir. Oddiy superfosfat nam ta’sirida qotib qolmasligi uchun hozirgi kunda granulangan ya’ni donador-donador holda ishlab chiqarilmoqda Oddiy superfosfatda 14-20% P2O5 bo‘ladi.
3. Qo‘sh superfosfat Ca(H2PO4)2. Bu o‘g‘it konsentrlangan fosforli mineral o‘g‘it hisoblanadi. Suvda yaxshi eriydi. Ca3(PO4)2 + 4H3PO4 = 3Ca(H2PO4)2
Qo‘sh superfosfatda P2O5 ni miqdori 40-50% ga etadi. 4. Pretsipitat CaHPO4 · 2H2O. Pretsipitat ham konsentrlangan mineral o‘g‘it bo‘lib, suvda oz eriydi.
Ca(OH)2 + H3PO4 = CaHPO4 · 2H2O CaCO3 + H3PO4 = CaHPO4 + 2H2O + 2CO2
Peritsipitatda P2O5 ning miqdori 30-35% ni tashkil qiladi. 5. Suyak tolqoni. Hayvon suyaklarini qayta ishlab, maydalanganholda fosforli mineral o‘g‘it sifatida foydalaniladi. Suyak tolqonining tarkibi Ca3(PO4)2. suvda erimaydi. Kislotali muhitdagi tuproqlarga solish
yaxshi natija beradi. 6. Ammofos. Ca(H2PO4)2, (NH4)2HPO4 va NH4H2PO4 lar ara lashmasi. Bu o‘g‘it kompleks o‘g‘itlar jumlasiga kirib tarkibida azot va fosfor tutadi.
Suvda yaxshi eriydi. Fosforli mineral o‘g‘itlar ichida eng ko‘p ishlatiladi. Fosforli o‘g‘itlar tarkibidagi ozuqa elementi P2O5 ko‘rinishda hisoblanadi. Misol: Fosforli o‘g‘itlar turlaridan birining tarkibida 40% Ca(H2PO4)2 bo‘ladi. 1 t ozuqa elementi P2O5 bu o‘g‘itning qancha miqdorida bo‘ladi? Kaliyli o‘g‘itlar. Kaliy elementi o‘simliklarning hosildorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun kaliyning KCl, KNO3 kabi birikmalari qishloq xo‘jaligida mineral o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Kaliyli o‘g‘it tarkibidagi ozuqa elementi K₂O.
1. Tozalanmagan kaliyli o‘g‘itlar. Silvinit – KCl ・ NaClKainit – MgSO₄ ・ KCl ・ 3H₂O
Silvinit va kainitning talqon holatigacha maydalab mineral o‘g‘it sifatida foydalaniladi. Bu o‘g‘itlarni ishlatishda o‘simlik uchun zararli bo‘lgan xlor ioni ham ajrab chiqishini hisobga olish zarur. Shuning uchun bu o‘g‘itlardan meyordan ortiqcha foydalanish tavsiya etilmaydi.
2. Konsentrlangan kaliyli o‘g‘itlar. Bu o‘g‘itlar kaliyni tabiiy birikmalarini qayta ishlash yo‘li bilan ozuqa elementlari boyitilgan bo‘ladi.Kaliy xlorid bu o‘g‘it tarkibida 52-60% K2O ozuqa elementi bo‘ladi. Kaliy xlorid mineral o‘g‘itni olish uchun silvinit avval maydalanib, so‘ngra boyitiladi. Buning uchun KCl va NaCl ning eruvchanligi turlicha ekanligidan foydalaniladi. Kaliy nitrat – KNO3. Bu o‘g‘it tarkibida K2O dan tashqari 12-13% azot ham bo‘ladi.