Mavzu: Ekologiya haqidagi ta'limotning vujudga kelishi va rivojlanishi Reja

Ekologiya va biosfera haqidagi ta’limot 
Ilm-fan tarixidan tabiatshunoslik katta hissa qo’shib, o’zining kashfiyotlari 
bilan o’chmas iz qoldirgan juda ko’p olimlarni bilamiz. XX asrning tabiiyot bilimlari 
sohasida o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan olimlardan biri sifatida V.I.Vernadskiyni 
alohida ko’rsatish lozim.Uning tadqiqotlari faqatgina tabiiyot bilimlariga aloqador 
bo’libgina qolmay, hatto XX asrning ilmiy dunyoqarashini o’zgartirdi desak bo’ladi. 
Shuningdek, uning ilmiy ishlari Biosfera evolyutsiyasidagi inson va uning ilmiy 
salohiyati o’rnini belgiladi. Bizni o’rab turgan tabiatga, insonning yashash muhiti 
sifatida yangitdan qarashga undab, yangi dolzarb muammolarni ochib beradi. 
Ularning kelajakdagi echilish yo’l-yo’riqlarini ko’rsatdi.
Tabiiyotshunoslik sohasining XX asrdagi eng buyuk yutuqlaridan biri 
V.I.Vernadskiyning “Biosfera” to’g’risidagi ta’limotidir. Birinchi bo’lib, bu 
yo’nalishda V.I.Vernadskiyning ustozi V.V.Dokuchaev tadqiqotlar olib borgan. U, 
o’z e’tiborini insonlarning moddiy va ma’naviy madaniyatini o’rab turgan tabiiy 
muhit bilan birligiga qaratdi. Agar V.V.Dokuchaevni bu muammoning amaliy 
aspektlari qiziqtirgan bo’lsa, V.I.Vernadskiy esa Biosferaning Noosferaga o’tish 
nazariy konsepsiyasini yaratish xususida izlanish olib bordi. U asosan, insonning 
ilmiy asosda, yashash muhitini ongli o’zgartirishi masalalariga to’xtaldi. 
Biosfera va uning tarkibi
«Biosfera» tarjima qilinganda «hayot qobig’i» ma’nosini anglatadi. Bu ibora 
birinchi bor fanda 1875 yilda avstriyalik geolog poleontolog olim Eduard Zyuss 
(1831-1914) tomonidan kiritilgan. Lekin bundan avval «Yerning ko’rinishi», 
«Yerning tirik qobig’i», «Hayot kengliklari» iboralari ham mavjud bo’lgan. 
Avvaliga bu iboralarda bizning sayyoramizda yashovchi tirik organizmlarning 
geografik, geologik hatto kosmik jarayonlarga aloqadorligiga, ko’proq jonli tabiatni 
jonsiz tabiatning kuchlari va moddalar ta’siriga bog’liqligiga o’z e’tiborlarini 
qaratishgan hatto E.Zyuss ham “Biosfera” iborasini kiritgan bo’lishiga qaramasdan, 
o’zining “Lik Zemli” (“Yer ko’rinishi”) ilmiy asarida biosferadagi qayta ta’sirlarga 

---

e’tibor qaratmagan. U biosferaga “Yer yuzasidagi yashovchi, vaqt va kenglik nuqtai 
nazaridan chegaralangan organizmlar majmui” deb ta’rif beradi. 
Biolog olimlardan birinchi bo’lib Jan Batist Lamark (1744-1829) Yer po’sti 
tashkil bo’lishida tirik organizmlarning muhim rolini ko’rsatdi. Uning fikricha, yer 
yuzasidagi barcha moddalar Yer po’stini tashkil etib, tirik organizmlar faoliyati 
natijasida shakllangan.
Botanika, tuproqshunoslik, o’simliklar geografiyasi kabi biologik fanlarning 
rivojlanishi bilan biosfera to’g’risida sekinastalik bilan yangi fakt va qarashlar 
yig’ila boshladi. Biosferani tushunish uchun kerak bo’lgan bilimlar “Ekologiya” 
fanining vujudga kelishiga olib keldi. O’z o’rnida, “Ekologiya”, organizmlarning 
o’zaro va atrof-muhit bilan aloqalarini o’rganishni maqsad qilib olgan. Biosfera 
ma’lum darajada tabiat tizimi hisoblanadi, uning mavjudligi esa eng avval tirik 
organizmlar ishtirokidagi modda va energiya aylanishida belgilanadi.
Nemis fiziologi Pfeffer (1845-1920) ning “Tirik organizmlarning oziqlanish 
usuli”ni belgilashi Biosferani tushunishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Ular quyidagilar: 
- avtotrof-organizmlarning jonsiz tabiat moddalari hisobiga shakllanishi; 
- geterotrof-organizmlarning quyi molekulyar birikmalardan foydalanishi 
hisobiga shakllanishi; 
- miksotrof-organizm shakllanishining aralashgan tipi.
Zamonaviy talqinda Biosfera-Yerning o’ziga xos qobig’i bo’lib, jami tirik 
organizmlar majmuasini va ular bilan doimiy ravishda almashuvda bo’ladigan yer 
yuzidagi moddalarni o’z ichiga oladi.
Biosfera-atmosferaning quyi qatlamlarini, gidrosferani va litosferaning yuqori 
qatlamlarini qamrab olgan. 
Atmosfera-Yerning eng engil qobig’i. Atmosfera orqali ochiq koinot bilan 
modda va energiya almashuvi amalga oshadi.
Atmosfera bir necha qatlamlarga ega:
- troposfera-quyi qatlam. Yer yuzasiga yaqin joylashgan (9-17 km). 
Troposferada jami suv bug’lari va atmosfera gaz tarkibining 80% joylashgan; 

---

 - stratosfera-(55 km gacha); 
- ionosfera-bu qatlamda tirik organizmlar uchramaydi (1000 km gacha).
Gidrosfera - Yerning suv qobig’i. Yuqori harakatli bo’lganligi sababli hamma 
yerda, hatto turli tabiiy jinslar tarkibida ham uchraydi. Natijada, atmosfera 
tarkibidagi eng toza suvlarda ham 10-50 mg/l gacha eritmalar mavjud. 
Gidrosferaning kimyoviy tarkibini asosan: Na, Mg, Ca, Cl, S, C kabi moddalar 
tashkil etadi. U yoki bu moddaning suvdagi kontsentratsiyasi, o’simlik va hayvonlar 
uchun bu moddalarning zarurligini belgilamaydi. Tirik organizmlar o’zlashtiradigan 
eng zarur moddalar N, P, Si hisoblanadi. Okean suvlarining muhim xususiyati 
shundan iboratki, asosiy ionlar Dunyo Okeani hajmida doimiy mutanosiblikda 
bo’ladi. 
Litosfera - cho’kindi va magmatik jinslardan tashkil topgan Yerning tashqi 
qattiq qobig’idir. Hozirgi kunda Moxorovichich seysmik chegarasidan yuqorida 
joylashgan qattiq qatlamni “Yer qobig’i” deb qabul qilinadi.
Litosferaning yuza qatlamida jonli materiya, mineral (noorganik) materiya 
bilan o’zaro aloqada bo’ladi, bu qatlam tuproq deb ataladi. Organizm qoldiqlari 
chirigandan so’ng, “kumushga” (tuproqning unumdor qatlami) aylanadi. Minerallar, 
organik moddalar, tirik organizmlar, suv va gaz tuproqning tashkiliy qismlari 
hisoblanadi. O, Si, Al, Fe, Na, Mg, Ca, K kabi elementlar Litosferaning asosiy 
kimyoviy tarkibini tashkil etadi.
Yer po’stining og’irligining deyarli yarmi va hajmining 92% kislorodga 
tegishli, shu o’rinda ta’kidlash joizki, kislorod jinslarni shakllantiruvchi 
minerallardagi boshqa elementlar bilan chambarchas bog’langan. Ya’ni, bu holatga 
boshqacha izoh beradigan bo’lsak-Yer po’sti-geologik rivojlanish davridagi 
kimyoviy bog’langan kislorodning “qirolligidir”. Sekin-asta jonli va jonsiz tabiat 
orasidagi o’zaro aloqa, tirik organizmlar va ular paydo qilgan tizimlarning ularni 
o’rab turgan fizikaviy, kimyoviy va geologik omillarga qayta ta’siri hususidagi fikr-
muloxazalar olimlarni ko’proq qiziqtira boshladi. Oqibatda, aniq izlanish va 
tadqiqotlarda o’z tasdig’ini topa boshladi. Bunga olimlarning tabiatni o’rganishdagi 
umumiy yondoshuvlarning o’zgarishi sabab bo’ldi. Ular tabiatdagi jarayonlarni 

---

alohida fan yo’nalishi yakka holda o’rganishi noo’rin ekanligini tushuna boshladilar. 
Shu sababli XIX-XX asrlar bo’sag’asida fanga tabiatni o’rganishning yaxlit 
yondoshuvi, g’oyalari kirib keldi. Buning natijasida hozirgi kundagi tabiatni 
o’rganishning tizimli metodlari shakllandi. 
Biotik yoki jonli omillarning abiotik yoki fizikaviy shart-sharoitlarga ta’siri 
hususidagi izlanishlarda bunday yondoshuvning natijalari tezda namoyon bo’la 
boshladi. Masalan, dengiz suvining tarkibini ko’proq dengiz organizmlarining 
faolligi belgilashi aniqlandi. Qumli tuproqda yashovchi o’simliklar, tuproqning 
tuzilishini o’zgartiradi. Tirik organizmlar hatto bizning atmosfera tarkibini ham 
nazorat qiladi. Shunga o’hshash misollarni ko’plab keltirish mumkin. Bu misollar 
jonli va jonsiz tabiat o’rtasidagi qayta aloqa mavjudligi, va buning oqibatida tirik 
materiya o’ziga xos holda Yer ko’rinishini o’zgartirishiga guvohlik beradi. Shunday 
qilib, biosferani jonsiz tabiatdan ajratib o’rganish noto’g’ri bo’lar edi, sababi, bir 
tomondan biosfera jonsiz tabiatga tobe bo’lsa, ikkinchi tomondan o’zi unga 
to’xtovsiz ta’sir o’tkazadi. Tabiatshunos olimlar o’z oldilariga Yer yuzasi va Yer 
po’stida yuz berayotgan fizikaviy, kimyoviy va geologik jarayonlarga tirik materiya 
“qanday qilib” va “qancha miqdorda” ta’sir ko’rsatadi?-degan savollarga javob 
izlashni maqsad qilib qo’yganlar. Faqat shunday yondoshuvgina “Biosfera 
konsepsiyasi” haqida to’liq tushuncha berishi mumkin. Aynan shunday vazifani 
bajarishni buyuk rus olimi V.I.Vernadskiy (1863-1945) o’z zimmasiga olgan. 

---