Mavzu. Elektron biznes va tijorat modellari

Rasm. 9.9. Internet-do'konni tanlash mezonlarining ahamiyati va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolar.¹¹

Elektron tijoratning xavflari
Quyida elektron tijorat evolyutsiyasini, elektron biznes kompaniyalari tarixini tahlil qilish va benchmarkingdan foydalanish jarayonida aniqlangan xatarlar hayotiy misollarga asosida muhokama qilingan. Benchmarking - bu biznes-jarayonlarni takomillashtirish va ish samaradorligini oshirish uchun dunyoning eng yaxshi tajribalarini o'rganish jarayoniga asoslangan tadqiqot usulidir.
Quyida elektron tijoratning xavf-xatarlari va ularning ayrimlari to’g’risida qisqacha tavsif berilgan.

1. 
   Risk. Deyarli barcha savdo kompaniyalari duch keladigan juda muhim muammo bu: xaridlarni boshqarish muammosi, yetkazib beruvchilarga bo’lgan talab va ulani tanlashdagi qiyinchiliklardir
   
2. 
   Risk. Xizmatlarni yetkazib berish jarayonini yakunlash uchun sarflanadigan vaqt qisqarishi kerak, chunki xizmat ko'rsatish tezligining pastligi mijozlarning kamayishiga olib kelishi mumkin.
   
3. 
   Risk. Xaridorlar ko’payishi bilan ko’proq mablag’lar talab etilishi va natijada omborlar aylanmasidagi muammolar yuzaga kelishi.
   

Ichki buyurtmalar uchun oldindan to'lovlarning ulushi " muhim ahamiyat kasb etadi. Ko’p internet-magazinlarda oldindan to’lov 25% nisbatni tashkil etadi. Bu shuni ko'rsatadiki, agar kompaniya elektron tijoratni rivojlantirishni rejalashtirsa, biznesni yuritish uchun katta miqdordagi aylanma mablag 'kerak bo'ladi. Internet- kompaniyalar esa tovarlarni iloji boricha tezroq yetkazib berishdan manfaatdordirlar.

4. 
   Risk. Elektron to'lovlarga ishonchsizlik. Bank kartalari orqali to'lovlarning ulushi pastligi.
   

Barcha buyurtmalar bo'yicha nisbat bank kartalari orqali to'lovlarning ulushi pastligini ko’rsatadi.

5. 
   Risk. Firibgarlik muammosi.
   

Biz bu yerda mahsulot (xizmat) iste'molchilari tomonidan firibgarlik haqida ham mulohaza qilamiz. Masalan, soxtalashtirilgan tovarlarni qaytarish, birovning yoki o'g'irlangan bank kartalaridan foydalanish kabilar.

6. 
   Risk. Eski tizimlar muammosi va axborot tizimlarining ishonchliligi. Ko’pincha kompaniyalar axborot tizimlarini yangilashda uzilishlar paydo bo’lishi yoki eski va yangi tizim birlashib tushunarsiz gibrid hosil bo’lishi kabi hollarni ham e’tiborga olishimiz kerak.
   
7. 
   Risk. O'z logistika tizimi bo'lmagan taqdirda yetkazib berish muammosi
   

Agar mamlakatda jo’natmalarni yetkazib berish tizimi rivojlanmagan bo'lsa, elektron tijorat yaxshi rivojlana olmaydi. Shunga ko’ra, O’zbekistonda rivojlanmagan logistika infratuzilmasi bilan bog'liq yetkazib berish samaradorligi muammosi onlayn tijoratning rivojlanishiga to'sqinlik qilmoqda. Yetkazib berish xizmatiga tegishli quyidagi qoidalarni e’tiborga olish kerak:

1. 
   Bir nuqtadan ikkinchisiga yetkazib beriladigan jo’natmalar soni qancha ko'p bo'lsa, ularning har birining narxi shunchalik arzon bo'ladi
   
2. 
   Tovar ayirboshlash qancha ko'p bo'lsa, yetkazib berish muddati shunchalik qisqaradi, chunki yuqori aylanmalar qatnovlar tez-tez amalga oshirishga imkon beradi.
   

8. 
   Risk. Tashqi muhitdagi o'zgarishlar.
   

Tashqi muhitning yuqori darajadagi murakkabligi, dinamikligi va noaniqligi biznesga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Masalan, agar soliq yukini oshirish nuqtai nazaridan elektron biznes faoliyatini tartibga soluvchi yangi qonun paydo bo'lsa, unda bu ma'lum risklarga olib kelishi mumkin.

9. 
   Risk. Kadrlar almashinuvi va yetishmovchiligi.
   

Elektron tijoratda xodimlar almashinuvi muammosi, ayniqsa, kuryer xodimlar bilan bo’lgan muammolar birinchi o'rinda turadi.

10. 
    Risk. Moliyaviy xatarlar.
    

Qarz majburiyatlarini to'lamaslik sababli o'z biznesini yo'qotish xavfi. Masalan, Everpix startapi Amazon Web Services-da 400 million foydalanuvchi fotosuratlarini saqlagan, qarz 35000 dollarga yetganda, xizmat barcha kontent va barcha foydalanuvchilarni yo'qotgan. Elektron savdo maydonchasi samaradorligining muhim ko'rsatkichlaridan biri bu xaridlar sonining veb-saytga tashrif buyuruvchilar soniga nisbati orqali aniqlanadi (OCR-buyurtmalarini konvertatsiya qilish koeffitsienti).

11. 
    Risk. "Ko’chirma" kompaniyalarining paydo bo'lishi xavfi.
    

Elektron tijorat texnologiyalari nafaqat ishbilarmonlik imkoniyatlarini va yangi bozorlarni shakllantirishni, balki kompaniyalar uchun o'ziga xoslikni uzoq vaqt saqlab qolish qiyinlashishi bilan bog'liq tahdidlarga ham yo’l ochdi, chunki
texnologiyalarni nusxa ko'chirish va uzatish osondir. Bu "ko’chirma" kompaniyalarining tez paydo bo'lishi muammosiga olib keldi. Bunday kompaniyalarga boshqalarning xatosini tahlil qilish asosida ish olib borish osonroq. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, ko'plab kompaniyalar, elektron biznes vakillari, xususan, internet-do'konlari uchun birinchi yillar eng qiyin kechadi, chunki barcha xavflarni hisoblash juda murakkab jarayondir. Har oy turli shaharlarda 20 tadan yangi vakolatxonalarini ochishni boshlagan Groupon misolida elektron biznesning xatarlarini ko'rib chiqamiz. Tez o'sish jarayoni ko’chirma saytlari muammosini keltirib chiqardi. Ba'zan yuzlab soxta saytlar kodni va Groupon-ning reklama tekstlarini shunchaki ko'chirib olish vaziyatlari yuz bergan. Yana boshqa quyidagi
xavflar yuzaga kelishi mumkin:

1. 
   Hamkor kompaniyalar tomonidan ko'rsatilayotgan xizmatlarning sifatsizligi tufayli obrosizlanish xavfi. Kompaniya salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo'lgan takliflarni faol ravishda ko'rib chiqish zarur. Masalan, bir kun oldin Groupon o'z veb-saytida joylashtirgan xizmat parashyutdan sakrash bo’yicha e’lon qoldirdi, parashyutda sakrash paytida o'lim holatlarining yuzaga kelishi kompaniya uchun muhim saboq bo'ldi. Kompaniya menejmenti esa takliflar foydalanuvchilarga yuborilishidan oldinroq bitimni bekor qilishga muvaffaq bo'ldi.
   
2. 
   Xizmat ko'rsatuvchi provayderlar tomonidan majburiyatlarni o’z vaqtida bajarilmaslik xavfi.
   
3. 
   Masalan, Chikagodagi bir pitsereya Groupon bilan shartnomasi muddati tugamasdanoq yopilgan. Boshqa gul do'konining egasi esa Groupon oldidagi majburiyatlarini bajarishdan bosh tortdi. Natijada kompaniya bitimni bekor qildi va xaridorlarga xarajatlarni qoplab berdi. Ushbu mijozlarning hech biri endi uning kompaniyasining taklifidan foydalanmasligi mumkin edi. Bunday natijadan qochishga harakat qilib, kompaniya original qarorini qabul qildi. Groupon jamoasi gullar do'konining xaridorlariga fotosurat yubordi, u erda kompaniyaning barcha 15 xodimi plakat o’rtasida: «Bizni kechiring!!! - Groupon-dan do'stlaringiz "deb nomlangan murojaatni e’lon qilishdi, bu esa mijozlar tomonidan ijobiy qabul qilindi. Ushbu voqea, salbiy hodisaga to'g'ri munosabatlarga kirishilganda qanday qilib
   

iste'molchilar bilan yaqin aloqalarni o'rnatishga yordam berishi mumkinligini ko'rsatdi.

4. 
   Ayrim mijozlar tomonidan bo’ladigan firibgarlik xavfi. Kompaniyaning o'z mijozlariga bo’lgan sodiqligi natijasida "Groupon Promise", “ortiqcha savollarsiz” funksiyasiga asoslangan pulni qaytarib berish tizimini yo’lga qo’ydi. Groupon, halol va sodiq mijozlarning 98 foizini noqulay holatga tushirishdan ko'ra, kamdan-kam hollarda insofsiz mijozlar tomonidan qaytarib beriladigan xizmatlarga toqat qilish yaxshiroq ekanligiga ishonib ushbu xizmatni yo’lga qo’ydi.
   
5. 
   Hamkor kompaniyalarning salohiyati pastligi. Groupon hamkor- sheriklarining xaridorlar oqimiga tayyor emasligi asosiy muammoga aylanganda, bunga javoban Groupon bilan muvaffaqiyatli ish olib borgan kompaniyalar tajribasidan onlayn maslahatlar, yondashuvlar va video darslarni taqdim etuvchi Groupon Works-ni ishga tushirish orqali past ko’rsatkichga ega hamkorlarni qo'llab- quvvatlashni yo’lga qo’ydi. Groupon shuningdek, kompaniyalarning imkoniyatlaridan kelib chiqib sotishi mumkin bo'lgan takliflar soniga cheklov qo'yishni talab qilish orqali muammoga yechim topdi.
   
6. 
   Kuchli raqobatchilar paydo bo'lishi xavfi. 2010 yil dekabr oyida Amazon Groupon-ga o'xshash xizmatlarni taklif qiladigan LivingSocial-ga 175 million dollar sarmoya kiritdi. Amazon LivingSocial ni qo’llab-quvvatlagan holda obunachilarga 10 dollar evaziga 20 AQSh dollarlik sovg'a kartasini taklif qilib, shov-shuvga sabab bo'ldi. 1,3 million sotilgan kartochkalar, iste'molchilarning hamda ommaviy axborot vositalarining qiziqishi va e'tiborini kuchaytirdi. Aksiya Groupon-ning 25 dollar evaziga 50 dollarlik Gap brendi sovg'a kartalarini sotib olish taklifidan o’zib ketdi. Aksiya doirasida ushbu kartalarning atigi 445 mingtasi sotilgan. 2011 yil o'rtalariga kelib, Groupon va LivingSocial AQSh chegirmali kupon bozorining 80 foiziga ega bo’ldi.