Mavzu: Eng yangi zamon davrida Fransiya (1945-1990 yillar) mundarija: kirish qism I bob. Muvaqqat hukumat va to’rtinchi respublika davrida fransiya

de Goll ma’muriyatining inqirozi
De Gollning yetti yillik prezidentlik muddati 1965-yil oxirida tugadi. Va respublika konstitutsiyasiga ko'ra, kengaytirilgan saylovchilar kollegiyasida yangi saylovlar o'tkazilishi kerak edi. Ammo ikkinchi muddatga saylanmoqchi bo'lgan prezident davlat rahbarini ommaviy saylashni talab qildi va tegishli tuzatishlar 1962-yil 28 -oktyabrda bo'lib o'tgan referendumda qabul qilindi, buning uchun de Goll o'z vakolatlaridan foydalanishi va milliy assambleyani tarqatib yuborishi kerak edi. 1965-yilgi saylovlar Fransiya prezidentining ikkinchi to'g'ridan-to'g'ri saylovi bo'ldi: birinchisi bir asrdan ko'proq vaqt oldin, 1848-yilda bo'lib o'tdi va ularni Lui Napoleon Bonapart, bo'lajak Napoleon III mag'lub etdi. General kutgan birinchi turda (1965-yil 5-dekabr) g'alaba bo'lmadi. Ikkinchi o'rinni 31 foiz bilan qo'lga kiritdi, u keng muxolifat blokini ifodalaydi sotsialist Fransua Mitteran, beshinchi respublikani "doimiy davlat to'ntarishi" deb tanqid qilgan. 1965-yil 19-dekabrda ikkinchi turda de Goll Mitteran ustidan g'alaba qozongan bo'lsa-da (54% ga nisbatan 45%), bu saylov birinchi qizil bayroq edi. Sorbonna atrofida barrikadalar qurilmoqda. Politsiya otryadlari zudlik bilan chaqiriladi, ularga qarshi kurashda bir necha yuz talaba jarohat oladi. Isyonchilarning talablariga ularning hibsga olingan hamkasblarini ozod qilish va politsiyani kvartallardan olib chiqish qo'shiladi. Hukumat bu talablarni qondirishda ikkilanmoqda. Kasaba uyushmalari kunlik ish tashlashni e'lon qilishadi. De Gollning pozitsiyasi qat'iy: isyonchilar bilan muzokaralar bo'lishi mumkin emas. Bosh vazir J. Pompidu Sorbonnani ochishni va talabalarning talablarini qondirishni taklif qiladi, ammo bu lahza allaqachon yo'qolgan. 13-may kuni kasaba uyushmalari Parij bo'ylab bo'lib o'tgan katta namoyishga chiqishdi. Jazoir qo'zg'oloni to'lqinida de Goll hokimiyatni egallashga tayyorligini e'lon qilgan kundan o'n yil o'tdi. Endi manifestlar ustunlari ustida shiorlar yangraydi: "de Golla arxivga! Xayr de Goll!" Anarxist talabalar Sorbonnani to'ldirishadi. Ish tashlash nafaqat to'xtamaydi, balki muddatsiz bo'lib qoladi. Mamlakat bo'ylab 10 million kishi ish tashlashmoqda. Mamlakat iqtisodiyoti shol bo'lib qoldi. Ishchilar qirq soatlik ish haftasini va eng kam ish haqini 1000 frankgacha oshirishni talab qiladilar. 24-may kuni prezident televideniye orqali so'zlaydi. Uning so'zlariga ko'ra, "mamlakat fuqarolar urushi yoqasida va prezidentga referendum orqali yangilash " uchun keng vakolatlar berilishi kerak. De Gollning o'ziga ishonchi yo'q edi. 29-may kuni Pompidu o'z kabinetining majlisini o'tkazadi. Majlisda de Goll kutilmoqda, ammo hayratda qolgan bosh vazir prezidentni Yelisey saroyi arxivlari, Kolombda jo'nab ketdi. Kechqurun vazirlar general bilan vertolyot Kolombaga tushmaganini bilib olishadi. Referendum arafasida de Goll barcha hujjatlar bilan Parijdan Kolombaga ko'chib o'tdi va ovoz berish natijalarini kutdi, bu haqda hech qanday tasavvurga ega emas edi. 1969- yil 27-aprel kuni soat 10.00 da mag'lubiyat aniq bo'lganidan so'ng, 28-aprel yarim tundan keyin prezident telefon orqali Kuv de Murvilga quyidagi hujjatni berdi: "men Respublika prezidenti vazifasini bajarishni to'xtataman.¹¹ Ushbu qaror bugun peshin vaqtida kuchga kiradi". De Goll va uning rafiqasi iste'foga chiqqandan so'ng, u Irlandiyaga bordi, keyin Ispaniyada dam oldi, Kolombada "Umid xotiralari" ustida ishladi. U yangi hokimiyatni Fransiyaning ulug'vorligi bilan "o'lgan" deb tanqid qildi. 1970-yil 9-noyabr kuni kechqurun soat yettida Sharl de Goll Kolombe-Le-dez-Eglisda aorta yorilishidan tezda vafot etdi. 12-noyabrda dafn marosimida (Kolombdagi qishloq qabristonida qizi Anna bilan birga) generalning 1952-yilda tuzilgan vasiyatiga ko'ra, faqat eng yaqin qarindoshlari va qarshilikdagi o'rtoqlari ishtirok etdilar. Eshitish vositasi sifatida Panhard EBR harbiy zirhli avtomobili demontaj qilingan minora bilan ishlatilgan. L. Brejnev, A. Kosigin va boshqa sovet rahbarlari 1970-yil noyabr oyida diplomatiya uchun o'ta g'ayrioddiy tarzda vafot etgan general Sharl de Gollga va shu tariqa Fransiyaga chuqur hurmatlarini ramziy ma'noda bildirdilar: ular Moskvadagi Fransiya elchixonasiga ogohlantirmasdan tashrif buyurishdi, u yerda bir daqiqa sukut saqlashdi va ta'ziya kitobiga imzo chekishdi. J. Pompiduning vafoti Respublikani ximoya kilish demokratlar ittifoqi partiyasida ichki kurashni yana kuchaytiribyubordi. “Baronlar” guruhi prezidentlikka J. Shaban Delmasnomzodini qo’ydilar. “Yosh bo’rilar" guruhi ham partiya rhxbarligi uchun kurashga tayyor emas edi, birok murosaga kelishni xam xohlamas edi. Jak Shirak, Per Jyuye va Mari Garolar boshchilik kilgan “43 lar guruhi” ning respublikachi Jiskar d ‘ Esten nomzodini qo’llab-quvvatlashi ichki partiyaviy kurashni yukori chukkisiga olib chiqdi. Shaban Delmasga soliqlarni to’lamaganlik, axloqiy buzuqdil, ya’ni ikkinchi xotini borligi kabi ayblar kuyilib, shov-shuv kutarildi. Siyosiy parchalanish x,olati yuzaga keldi. Partiyaning “so’l qanoti” da markazga (sentristik) intiluvchi goyalar ustun keldi. So’llar 1969-yilgi saylov saboqlarini inobatga olib, o’zlarining yagona nomzodi sifatida F. Mitteranni tanladilar. Ularning saylovoldi kurashi “So’l kuchlarning qo’shma dasturi” asosida ko’rildi. Partiyadagi siyosiy kayta kurishlar sentristlarning ham faollashganini ko’rsatdi. Sentristlar yangi avlodining yo’lboshchisi Valeri Jiskar d ‘ Esten buldi. U 1966-yildayoq o’zining deputatlik guruhini mustakil respublikachilar Milliy Federatsiyasi deb nomlagandi. Valeri Jiskar d'Esten 1974-yilgi saylov kompaniyasida barcha sentrist kuchlarni birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. NFNR lideri “demokratiya va tarakkiyot markazi” sifatida qo’llab-quvvatlandi. Prezidentlikka saylovning birinchi turida Mitteran - 43,3%, Jiskar d ‘ Esten-32,9% va Shaban Delmas 16,6% ovoz to’pladi. 1974-yilgi saylov Fransiya iqtisodiyoti chukur inqiroz chizig’iga kirib borayotgan vaqtda yetdi. “Neft karaxti”ning ta’siri, ishlab chiqarish unumdorligining pasayishi, narx-navoning yiliga 10% dan oshib borishi, 1974-1976- yillarda ishsizlar sonining 2,5 baravar oshishi va frankning qadrsizlanishi holatlari kuzatildi. Hukumat neft kompaniyalariga yordam mablag’i ajratishga, xususan, neftni sotib olish uchun katta mablag’lar sarflashga majbur bo’ldi. Bu esa tashki savdo taqchilligining oshishiga va frank kursining tushishiga olib keldi. Uzoq muddatli “arzon kredit’" siyosati va davlat proteksionalizm (milliy iqtisodiyotni chet el raqobatidan himoya qilishga karatilgan) siyosatining natijalari lam uz ta’sirini kursatdi. Keyingi 20 yil davomida ishlab chikarilayotgan maxsulotlarning narxi 5 barobar, investitsiya 12 barobar, kompaniyalarning kredit karzdorligi 15 barobar va jismoniy shaxslarning qarzdorligi 55 barobarga oshdi. 1976—1980-yillarga mo’ljallangan VII rejaga binoan, jahon bozorida raqobatbardosh bo’ladigan sohalarni, xususan, yirik biznes, avtomobilsozlik, kimyo, elektrotexnika soxalarini rivojlantirish kuzda tutildi. Asosiy e’tibor xalkaro loyixalarga (aviasozlikda “Aerobus’’ va “Konkord ga, kosmik tarakkiyotlarda “Arian”ga) karatildi. Harbiy sanoat tarmogi xam sezilarli darajada mustaxkamlanib, maxsulotning 40% i eksportga chiqarila boshlandi. Jiskar d ‘ Esten Prezidentligi davrida, iktisodiy inkiroz bulishga qaramay, Fransiyada yukori turmush kechirish saklanib, rivojlangan mmamlakatlar beshligidan mu stavkam joy oldi. Kapital sarflash s a m a r a d o r l i g i oshib, uning asosiy so.chasi sarmoya kuyish 48 3% ga oshdi Yalpi ichki maxsulotning yillik usishi urtacha 1,9% ga,’sanoatda ishlab chikarish m ye x n a t unumdorligi yiliga 4% ga . Bu paytda tashki savdo 5 baravarga usdi. Agar 1970 yilda milliy max,sulotning 12,7% i eksport kilingan bulsa, 1980 yilga kelib bu kursatkich 18% ga yetdi. Tashki siyosatda Jiskar d ‘ Esten e’tiborini “Yagona Yevropa*’ni rivojlantirish masalasiga karatdi. NATO bilan yakin
xamkorlikda tashki siyosat olib borishini ma’lum kildi. O’z navbatida, bu Fransiya-Amerika munosabaglarining yaxshilanishiga yul ochdi. Yearbning yetakchi davlatlari bilan uzaro munosabatlari mustaxkamlandi. Jiskar d ‘ Esten tashabbusi bilan "kuchli yettilik” davlatlari raxbarlarining yillik uchrashuvlari yulgakuyildi. “Yettilik” ning birinchi yillik uchrashuvi 1975-yil Ram-busda buldi. Jiskar d’ Esten SSSR bilan siyosiy mulokotlarni extiyotkorlik bilan olib bordi, birok iktisodiy munosabatlar rivojlandi. Jiskar d ‘ Esten SSSRga bir necha bor rasmiy tashrif bilan keldi va yukori davlat raxbarlari bilan uchrashdi. Masalan, 1975, 1979-yillarda u Moskvada buldi, 1977-yilda J1. I. Brejnev Parijda rasmiy tashrif bilan buldi. 1975 yilda Jiskar d' Esten Fransiya nomidan Xelsinki Umumevropa Kengashining sunggi Aktiga imzo chekdi. Jiskar d ‘ Esten Prezidentligi davrida Fransiya uchinchi dunyo mamlakatlari bilan faol munosabatlar olib bordi. AKSh bilan yakinlashishiga karamay, Parij Isroil-Misr urtasida imzolangan Kemp-Devid Sulx Shartnomasini korapadi. arab davlatlarining antiisroil yulini kullab-kuvvatladi. Parij Xitoy va Eron bilan munosabatlarini yaxshiladi, Indoneziya, Malayziya, Filippin, Singapur davlatlari bilan iqtisodiy bitimlar tuzdi. XX asrning 70- yillarida Fransiya Afrika davlatlari bilan faol munosabatda buldi. Fransiya kurol-yarog’ eksporti bo’yicha dunyoda ikkinchi uringa ko’tarildi. Qurol-yarog’larning asosiy kismi “ko’ra kontineng’ga chiqarildi.