Mavzu: Fe’llarning zamon, mayl va shaxs kategoriyalari. Fe’lning vazifadosh shakllari va modal shakllari. Fe’l yasalishi

 Sifatdosh. Predmet belgisini harakat va holat vositasida bildiradigan, gapda 
sifatlovchi-aniqlovchi vazifasini bajarishga mos bo`lgan fe’l shakli sifatdosh deb 
ataladi: So`zlayotgan kishining o`ziga emas, so`ziga e’tibor qil («Tafakkur 
gulshani»). Ko`chaning ikki chetidagi turli mollar bilan savdo qiluvchi do`konlar 
joylashgan (M.Qoriev) gaplaridagi so`zlayotgan, savdo qiluvchi sifatdoshlari kishi, 

---

15 
do`konlar otlariga bog`lanib, uning harakat belgisini bildirib, sifatlovchi 
(aniqlovchining bir turi) vazifasini bajargan. 
Sifatdosh quyidagi affikslar bilan yasaladi: 
1) fe’l o`zak-negiziga –gan (-kan, -qan) affikslarni qo`shish bilan: yuklagan, 
kechikkan, qiziqqan (fe’l negizi k yoki g bilan tugasa, -kan; q yoki g` bilan tugasa, 
-qan tarzida). 
Bu affiks sifatdosh yasashda eng mahsuldor, unumli affiks sanaladi.
Eski o`zbek adabiy tilida –gan affiksining ekvivalenti –mish, -dik affikslari 
bilan ham yasalgan (bu affikslar hozir ham uchraydi). 
2) fe’lning –a, -y affiksi bilan tugagan ravishdosh negiziga –digan, -
yotgan affikslarini qo`shish bilan: kelayotgan, o`qiyotgan, boradigan, ishlaydigan 
kabi; 
3) fe’l o`zak-negiziga –r (-ar) qo`shilishi bilan (unlidan so`ng –r, undoshdan 
so`ng –ar): buklar, ko`kar kabi; 
4) fe’l o`zak-negiziga –vchi (-uvchi) qo`shilishi bilan (unlidan so`ng –vchi, 
undoshdan so`ng –uvchi): boshlovchi, kutuvchi kabi; 
Eski adabiy tilda sifatdoshning bu turi –guchi, -g`uchi shaklida ham 
ishlatilgan: aytguchi, kelguchi. Bu shakl hozir ham she’riyatda uchraydi: 
Kulimsirab turg`uchi toleing porloq (G`.G`.). 
Bu affiks bilan yasalgan sifatdoshning ot so`z turkumiga ko`chish holati ham 
uchraydi: o`quvchi, to`quvchi, yozuvchi kabi. 
5) fe’l negiziga –ajak qo`shilishi bilan: kelajak, bo`lajak kabi; 
6) fe’l negiziga –gusi, -g`usi qo`shilishi bilan: kelgusi, bo`lg`usi kabi. 
Sifatdosh leksik-semantik jihatdan harakat tushunchasini anglatadi. Shunga 
ko`ra sifatdosh fe’l sanaladi va fe’lga xos bo`lgan grammatik xususiyatlarga 
egadir, ya’ni: 
1) o`timli-o`timsizlik ma’nosini ifodalaydi: o`qigan, yozdirgan - o`timli; 
qolgan, qiziqtirgan - o`timsiz sifatdosh; 
2) bo`lishli-bo`lishsizlik ma’nosini ifodalaydi: o`qigan – bo`lishli, 
o`qimagan – bo`lishsiz; aytar – bo`lishli, aytmas – bo`lishsiz sifatdosh; 

---

16 
3) nisbat ma’nosini anglatadi: yuvgan - aniq nisbat, yuvingan - o`zlik nisbat, 
yuvilgan - majhullik nisbat, yuvishgan – birgalik nisbat, yuvdirgan – orttirma 
nisbat; 
4) sifatdoshlar tuslanganda aniqlik maylining biror zamoniga xos bo`lgan 
fe’lni hosil qiladi (sof fe’lga aylanadi) va kesim vazifasini bajaradi: Bu hofiz butun 
olamga tanilgan (O.). 
Sifatdoshning deyarli barcha shakllari tuslanish xususiyatiga (-yotgan 
shaklidan tashqari) ega. –r (-ar) bilan yasalgan sifatdosh shakli esa hozirgi tilda 
ko`proq tuslangan shaklda ishlatiladi: o`qirman, o`qirsan, o`qir; o`qirmiz, o`qirsiz, 
o`qir(lar) kabi; 
5) sifatdosh zamon ma’nosini ifodalaydi. Atributiv (sifatlovchi) holatida 
kelgan sifatdoshning zamon ma’nosi nisbiy sanaladi, chunki sifatdoshning zamoni 
nutq momentiga nisbatan emas, balki fe’l-kesimning zamoniga nisbatan 
belgilanadi: Ko`nglini kichik tutgan, kamtarlik yo`lidan yurgan kishi ulug`likka 
etadi (YUsuf Xos Xojib) gapida tuslangan fe’l etadi hozirgi-kelasi zamonni 
ifodalasa, ko`nglini kichik tutgan, kamtarlik yo`lidan yurgan sifatdoshlari o`tgan 
zamonni ifodalaydi. 
Sifatdoshlar zamon ma’nosiga ko`ra uch guruhga bo`linadi: o`tgan zamon 
sifatdoshi, hozirgi zamon sifatdoshi, kelasi zamon sifatdoshi. Sifatdoshlarni hosil 
qiluvchi maxsus grammatik ko`rsatkichlar sifatdoshning nisbiy zamon ko`rsatkichi 
ham sanaladi. 
O`tgan zamon sifatdoshi predmetning nutq so`zlanib turgan vaqtdan ilgari 
bo`lgan harakat belgisini anglatadi. –gan (-kan, -qan) grammatik ko`rsatkichlari 
bilan yasalgan sifatdosh o`tgan zamon sifatdoshini hosil qiladi: Murabbiysi 
bo`lmagan odamni hayot o`zi tarbiyalab qo`yadi («Otalar so`zi»). 
Hozirgi zamon sifatdoshi predmetning nutq so`zlashib turgan vaqtida davom 
etayotgan harakat belgisini anglatadi. 
Hozirgi zamon sifatdoshi –yotgan, -vchi (-uvchi) affikslarini qo`shish bilan 
hosil bo`ladi: Adolat biz qurayotgan jamiyatning mezoni bo`lmog`i darkor 

---

17 
(I.A.Karimov). Elmurod bu erga keluvchi mehmonlarning hammasini tanib oldi 
(P.Tursun). 
Kelasi zamon sifatdoshi predmetning nutq so`zlanib turgan vaqtdan keyin 
bajariladigan harakat tarzidagi belgisini anglatadi. Kelasi zamon sifatdoshi –r (-ar), 
-digan, -ajak affikslari bilan yasaladi: Aytar so`zni ayt, aytmas so`zdan qayt 
(Maqol). Dehqon kelasi kuzda oladigan hosilining g`amini shu kuzdan ko`radi 
(M.Ismoiliy). 
Sifatdosh fe’l shaklining «sifatdosh» deb atalishi, uning sifat singari 
predmetning belgisini bildirishiga ko`radir. Sifatlar predmetning rangi, hajmi, 
mazasi, xususiyati kabilarni bildirsa, sifatdosh predmetning harakat va holat 
belgisini anglatadi. 
Demak, sifatdosh sifatga xos bo`lgan grammatik xususiyatlarga ham egadir, 
ya’ni: 
1) sifatdosh morfologik jihatdan o`zgarmaydi (egalik, kelishik, ko`plik 
affikslarini olmaydi); 
2) sifatdosh otga bog`lanib kelib, predmetning harakat belgisini bildiradi va 
gapda sifatlovchi vazifasini bajaradi: Ko`klam quyoshidan ko`kargan qirlar, ko`m-
ko`k (H.Olimjon). Xadichabegim yurt uchun qayg`uradigan bir malika ekanini 
ko`rsatishni sevardi (Oybek). 
3) sifatdosh otlashish xususiyatiga ega, bunday holda sifatdosh bog`lanib 
kelgan ot qo`llanmaydi va sifatdosh ot kabi so`z o`zgartiruvchi (egalik, kelishik, 
ko`plik affikslarini) affikslarni oladi, ot singari sintaktik vazifalarni (ega, 
to`ldiruvchi, qaratuvchi) bajaradi: Yo`lni bilgan qoqilmaydi (Maqol). Qishloq 
xo`jaligida bevosita ishlab chiqaruvchining o`zi xo`jayin bo`lishi shart 
(I.Karimov). Ko`p yurgandan so`rama, ko`p ko`rgandan so`ra (Maqol). 
Dushmanga nafrati bo`lmaganning Vatanga muhabbati bo`lmas (Maqol).