Mavzu: Fe’llarning zamon, mayl va shaxs kategoriyalari. Fe’lning vazifadosh shakllari va modal shakllari. Fe’l yasalishi

 
O`tgan zamon maqsad fe’li nutq so`zlangan paytdan ilgari bajarilishi 
maqsad qilingan, ammo voqe bo`lmagan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: U 

---

26 
bugun Malika bilan xoli gaplashib, ko`nglidagi hamma sir-asrorini to`kib 
solmoqchi edi (E.Usmonov). Ertasiga qishloqqa chiqadigan edi.
O`tgan zamon maqsad fe’li -moqchi, -digan qo`shimchalarini olgan fe’l 
negiziga edi to`liqsiz fe’lini biriktirib (I guruh tuslovchilar bilan) tuslash bilan 
shakllanadi: 
Sh
ax
s 
Son 
Birlik
Ko`plik 
Misol 
Zamon 
ko`rsat-kichi 
q
o
`s
h
i
mch
a 
Misol
Z
amo
n
k
o
`rs
at
-
k
ic
h
i 
q
o
`s
h
i
mch
a 
I o`qimoqch
i edim, 
o`qiydigan 
edim,
-
moqchi+edi, 
-digan+edi 
-m 
o`qimoqchi 
edik, 
o`qiydigan 
edik, 
-
moqchi+edi, 
-digan+edi 
-k 
II o`qimoqch
i eding, 
o`qiydigan 
eding, 
-
moqchi+edi, 
-digan+edi 
-ng 
o`qimoqchi 
edingiz, 
o`qiydigan 
edingiz, 
-
moqchi+edi, 
-digan+edi 
-ngiz 
III o`qimoqch
i edi, 
o`qiydigan 
edi, 
-
moqchi+edi, 
-digan+edi 
- 
o`qimoqchi 
edilar, 
o`qiydigan 
edilar, 
-
moqchi+edi, 
-digan+edi 
(-lar) 
Hozirgi zamon. Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so`zlanib turgan 
paytda bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi. 
Hozirgi zamon fe’li qo`shimcha modal ma’nolariga ko`ra 2 turga bo`linadi: 
1) hozirgi-kelasi zamon fe’li, 2) hozirgi zamon davom fe’li. 
Hozirgi-kelasi zamon fe’li nutq so`zlanib turgan paytda va undan keyin 
ro`y beradigan harakatni yoki doimiy harakatni ifodalaydi. Masalan: Bobur bu 

---

27 
chigal tugunlarni o`zi echilmasligini sezadi (P.Qodirov). YOshlikda zahmat 
chekib, ilm o`rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan (Koshifiy). 
Hozirgi-kelasi zamon fe’li sof fe’l negiziga –a, -y ravishdosh qo`shimchasini 
qo`shish va tuslash bilan hosil qilinadi: 
Shaxs 
Son 
Birlik
Ko`plik 
Misol 
Zamon 
ko`rsat-
kichi 
Shaxs-
son 
qo`shim
-chasi 
Misol
Zamon 
ko`rsat-
kichi 
SHaxs-
son 
qo`shim
-chasi 
I shaxs 
o`qiyman, 
boraman
-y, 
-a 
-man 
o`qiymiz, 
boramiz 
-y, 
-a 
-k 
II shaxs 
o`qiysan, 
borasan 
-y, 
-a 
-san 
o`qiysiz, 
borasiz 
-y, 
-a 
-ngiz 
III 
shaxs 
o`qiydi, 
boradi 
-y, 
-a 
-di 
o`qiydilar, 
boradilar 
-y, 
-a 
-di(-lar) 
Hozirgi zamon davom fe’li ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytda 
aniq davom etayotganini bildiradi: Mustaqillikka erishganimizdan so`ng 
xalqimizning o`z yurti, dili, tarixini bilishga qiziqish ortib bormoqda (I.Karimov).
Sh
ax
s 
Son 
Birlik
Ko`plik 
Misol 
Zamon 
ko`rsat-
kichi 
q
o
`s
h
imch
a 
Misol
Zamon 
ko`rsat
-kichi 
qo`shim-
cha
I
o`qiyapman, 
o`qimoqdaman, 
o`qiyotibman 
-yap, 
-moqda,
-yotib 
-man 
o`qiyapmiz, 
o`qimoqdamiz
, o`qiyotibmiz 
-yap, 
-
moqda,
-yotib 
-miz 

---

28 
II
o`qiyapsan, 
o`qimoqdasan, 
o`qiyotibsan 
-yap, 
-moqda,
-yotib 
-san 
o`qiyapsiz, 
o`qimoqdasiz, 
o`qiyotibsiz 
-yap, 
-
moqda,
-yotib 
-siz 
III
o`qiyapti, 
o`qimoqda, 
o`qiyotibdi 
-yap, 
-moqda,
-yotib 
-ti 
- 
-di 
o`qiyaptilar, 
o`qimoqdalar, 
o`qiyotibdilar 
-yap, 
-
moqda,
-yotib 
-ti(-lar)
- 
-di(-lar) 
SHuningdek, murakkab fe’l tarkibida qo`llangan yot, yur, tur, o`tir 
ko`makchi fe’llarni tuslash bilan ham hozirgi zamon davom fe’li hosil qilinadi: 
o`qib yotibman, o`qib yuribman, o`qib turibman, o`qib o`tiribman kabi. 
Kelasi zamon. Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so`zlanib turgan 
paytdan so`ng bajarilish yoki bajarilmasligini ifodalaydi. 
Kelasi zamon fe’li qo`shimcha modal ma’nolariga ko`ra ikki turga bo`linadi: 
1) kelasi zamon gumon fe’li; 2) kelasi zamon maqsad fe’li.