Mavzu: ibtidoiy jamoa tuzumi va uning davirlash masalalari

II. Ibtidoiy urug‘ jamoasi davri.
2.1. Ilk ibtidoiy jamoa haqida umumiy tushuncha.
Ishlab chiqarish kuchlari o‘sa bordi. Kuchlarning rivojlana borishi natijasida ijtimoiy hayotda ham katta o‘zgarishlar sodir bo‘laboshladi. Bu o‘zgarishlar ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanishida xususan mehnat qurollarining takomilashuvida ko‘zga tashlanadi. Qadimgi paleolit davrida qurollarning xili juda oz bo‘lib, ular juda ham sodda ishlangan edi.
Lekin qadimgi paleolitning oxiri va so‘ngi tosh asrning boshlariga kelganda manzara butunlay o‘zgarib, toshdan tarashlag‘ich, qirg‘ich teshgich va nayza uchlari, yer kavlag‘ich qurollari vujudga keldi. Undan tashqari suyakdan va yog‘ochdan bigiz, igna, so‘yil, nayza uchlari va boshqa murakkabroq, asboblar uchun moslamalar yasashga erishildi. Baliq ovlashning rivojlanishi munosabati bilan teskari tipli garnun kashf qilinishi ham ana shu davri mansubdir.
Mehnat va oz qurollarning mukammalashuvi oqibatida ovchilik xo‘jaligi va termachilik ham rivojlana bordi.
Bu xol jamiyatda chuqur o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Tirikchilik xayot-mamot uchun bo‘lgan kurash, xo‘jalikni uluksiz taminlay oladigan doimiy va birlashgan ishlab chiqarish uyushmasini zarur ekanligini taqazo etdi va uni vujudga keltirdi. Bunday birlashgan uyushmani ibtidoiy kishilarning tasodifiy, yig‘indisi vujudga keltira olmas edi.
Bu birlashma negizida tabiy qon-qrindoshlik yotar, bu eng dastlabki urug‘ yoki urug‘chilik jamoasi edi. Ibtidoiy poda davrida ham odamlar gala-gala, guruh-guruh bo‘lib yashaganlar. Lekin u guruxlarning soni 20-30 kishidan oshmas, ular ancha beqaror va mustaxkam emas edi.
Urug‘chilik tuzumi davriga kelib esa har bir urug‘dagi kishilar uyushmasi 4-5 barobar oshib, urug‘ ichidagi odamlar o‘zaro mustahkam birlikga ega bo‘lganlar. Urug‘ va urug‘chilik tuzumining kelib chiqishi tarixchilikning eng muxim va eng qiyin masalalaridan biri xisoblanadi. Urug‘ jamoasi ibtidoiy to‘daga nisbatan ancha progressiv ijtimoiy tashkilot xisoblanardi. Ibtidoiy to‘daning urug‘ jamoasiga aylanish jarayoni uzoq, tarixiy davrni bosib o‘tadi. Urug‘ bir-biriga qon-qarindosh ancha mustaxkam birlikka ega bo‘lgan kishilar majmuasidan iboratdir.
Hayot taqazosi bilan vujudga kelgan urug‘lar keyinchalik qabilani tashkil etgan. Dastlabki qabilalar ikki va undan ortiq, urug‘dan tashkil topishi mumkin edi. Bir Avstraliya qabilasining ikki «pallaga» yoki ikki nikoh sinifi»-kroki va kumetiga bo‘linishi buning yaqqol misolidir.
Urug‘chilik jamiyatining bu dastlabki tuzilishini dual tashkilot deb atash rasm bo‘lgan. Bu dual tashkilot turli mamlakatlardagi ko‘pgina qabilalarda so‘ngi vaqtlargacha ham saqlanib sodda yoki murakkab tarzda ko‘zga tashlanadi. Dual tashkilotining navbatdagi murakkabroq shakli boshqacharoq bo‘lib, bunda qabila har qaysi to‘rt uruqdan iborat ikkita «pallaga» bo‘linadi.
Ilk qabila tuzilishining bu ikki shakli fratriy-birodarlik sistemasi deb ataladi.
Shimoliy Amerikadagi tubjoylik seneka irokezlar qabilasi fratriya tashkilotining klassik kommunasi hisoblanadi. Seneka-irokezlar qabilasi to‘rt urug‘dan iborat bo‘lgan ikki fratriyaga bo‘lingan. Mazkur fratriya va urug‘lar aloxida nomlar bilan atalgan. Rivoyatlarga ko‘ra ularda Ayiq va Qayiqdan iborat ikkita boshlang‘ich urug‘bo‘lgan, Bo‘ri, Qunduz, Toshbaqa (Ayiq fratriyasi) Loyho‘ra, Qo‘qton, Lochin (Kiyik fratriyasi ) kabi urug‘lar ularning bo‘linishi natijasida shakillangan. Bunday misollarni yer yuzining boshqa halqlarida ham kuzatish mumkin.
Urug‘chilik tuzumining bunday dual tashkiloti shaklida paydo bo‘lishi erkak va ayollar orasidagi munosabat-nikoh rivojlanishining yangi bosqichi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Kishilikning poda davrlarda nikoh munosabatlari o‘zining betartibligi va umumiyligi bilan xarakterlidir. Nikox va oila munosabatlarining bu shakli promiskuitet deb ataladi.
Urug‘chilik tuzumi davriga kelib esa nikoh va oila munosabatlari o‘zgarabordi.Promiskuitetda dastlabki cheklanish sodir bo‘ldi, bu ham bo‘lsa katta avlod bilan kichik avlod o‘rtasidagi nikoh munosabatlarining bekor qilinishidir.Mazkur davrdagi dual tashkilotining eng muxim xususiyati shundan iborat ediki, bu bir «pallaga» mansub odamlarning o‘zaro nikohlana olmasligi edi. Endi er va xotin qabilaning turli «palla» sidan bo‘lishi shart edi. Birmuncha rivoj topgan fratrial fromdagi dual tashkilotining nikox tartibi bir fratriyadagi va undagi urug‘ning odamlari o‘zaro nikohlanishi mumkin emas. Yigit boshqa fratriyaga mansub bo‘lgan qiz yoki ayol nokohlana olishi mumkin edi. Natijada bir fratriya boshqa fratriyaga nisbatan «ona fratriyasi» ona urug‘i boshqasi esa ota fratriyasi toa urug‘i vujudga kelar edi.
Shu tariqa ekzogamiya nikoh tartibi vujudga kelgan.Shunday qilib, doimo qabilaning ikki pallasi, fratriyalar va fratriyadagi ikki urug‘ o‘rtasida tuziladigan nikoh tartibining xususiyati bu tartibni dual ekzogamiya deb atashga asos bo‘ldi. Ikkinchidan esa doimo bir urug‘, bir fratriya, ichida shubxasiz ekzogamiya shakillanayotgan vaqtda nikoh tartibi bir yigit va bir qizning qovushishidan iborat bo‘lmagan ekzogamiyali nikohga muvofiq butun bir urug‘ning hamma erkaklari boshqa urug‘ yoki pallaning ayollariga er bo‘lishi xuquqiga ega bo‘lga. Nikohning bu tarixiy shakli guruxli nikoh deb atalgan.¹
Guruxli nikohning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bundan tug‘ilgan bolaning otasi aniq bo‘lmay, faqatgina onasi ma’lum bo‘lgan xolos.
Bunday sharoitda butun dual sistema-urug‘lar, pallalar va fratriya ayollar atrofida to‘planadi. Demak har bir shunday guruh, ayollar avlodidan tashkil topadi va qon-qarindoshlik onalar avlodidan hisoblanadi. Shu tariqa urug‘ ona urug‘i sifatida vujudga kelib, urug‘chilik tuzumi rivojlanishida matriarxat,deb ataladigan davr boshlangan.
Urug‘chilik tuzumining bu dastlabki bosqichidayoq erkak va ayollar o‘rtasida idjtimoiy mehnat taqsimotining harakteri va jamiyat rivojlanishining bu bosqichida ayollarning o‘ynagan xo‘jalik roli urug‘chilik tuzumining ota avlodidan emas balki ona avlodlarida boshlanishining asosiy sababalaridan biri deb xisoblanadi.
Lekin reaksion burjua fani ibtidoiy davrda kishilikning rivojlanishi ikki yo‘ldan borib, faqat dexqonchilik bilan shug‘ullangan bir xil qabila va xalqlar matriarxat bosqichini bosib o‘tib, qoloq bo‘lib qolganlar, chorvachilik bilan shug‘ullangan boshqa qabilalar madriarxatni bilmay patriarxat bosqichini bosit o‘tib, davlat va xokimiyat yaratganlar deb xisob qiladilar. “Burjua olimlaining oriy bo‘lmagan matriarxat nazariyasi” ibtidoiy qabilalar dastlab dexqon va chorvador kishilarga bo‘lingan edi, degan fikirlar arxeologiya, etnografiya va boshqa fanlar qo‘lga kiritilgan dalillarga ziddir.
Lekin insoniyatning barchasi o‘z boshidan matriarxat pleolitdan neolit oxirgacha bo‘lgan uzoqlekin qatorasiga ikki marta ishlatilgan tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. Lekin kishilikning matriarxad bosqichi yer sharining xamma yerida bir vaqtning o‘zida boshlanib bir vaqitning o‘zida nihoyasiga yetgan xolos. Uning rivojlanish darajasi ham turlicha bo‘lgan. Bu shubxasiz ishlabchiqarish kuchlarining qay darajada rivojlanishiga bog‘liq edi.