Mavzu: Iksod kanalarining parazit kasalliklarni tashishdagi ahamiyati

Parazitizmni kelib chiqishi. Yerda organik olamni paydo bo’lishi bilan birga 
parazitlar qachondan paydo bo’lgani haqida turli fikrlar mavjud, aniq bir to’xtamli 
fikr yo’q. Lekin turli mulohazalar yuritish uchun asos bo’ladigan turli dalillar 
mavjud.
Yer yuzidagi barcha parazitlar evolyutsion taraqqiyot jarayonida erkin 
yashovchi organizmlardan kelib chiqqan. Parazitlik turli hayvonlar guruhlarida turli 
yo’llar bilan boradi.
Ye.N.Pavlovskiy parazitlar yerda hayot paydo bo’lishidan bir oz yoshroq 
deydi. Evolyutsion taraqqiyot jarayonida parazitlar dastlab sodda organizmlar 
orasida paydo bo’lgan. Ko’pchilik sodda organizmlar chuvalchanglarda parazitlik 
qiladi. Demak, sodda hayvonlarni parazitlikka o’tishi chuvalchanglarni evolyutsiyasi 
bilan bog’liq.
Chuvalchanglarda parazitizmni paydo bo’lishi to’g’risida ham turli fikrlar 
mavjud. Bir guruh olimlarni fikricha chuvalchanglardagi parazitizm umurtqali 
hayvonlarni kelib chiqishi bilan bog’liq. Chunki jinsiy voyaga yetgan deyarli barcha 
parazitlar umurtqali hayvonlarning parazitlari hisoblanadi.
K.I.Skryabin va V.M.Ivashkinlar bir qator tarixiy dalillar, eksperimental ishlar 
asosida 
bu 
masalani 
boshqacharoq talqin 
qiladilar. 
Gelmintlar 
avval 
umurtqasizlarda rivojlangan, chunki evolutsion taraqqiyot jarayonida umurtqalilar 
keyinchalik paydo bo’lgan. Shuning uchun umurtqalilar gelmintlar uchun birlamchi 
xo’jayin bo’lolmaydi deydi va bir qancha misollar keltiriladi.
Sestodalar avval ko’ptuklilar va qisqichbaqasimonlar tanasida yashagan, hatto 
ularda jinsiy voyaga yetib, avlod ham bergan. Taraqqiyotining keyingi bosqichlarida 

---

sestodalar qushlar va sut emizuvchilarga o’tgan. Shu tariqa birlamchi xo’jayin – 
umurtqasizlar oraliq xo’jayinlarga aylangan. Akantosefallar avval mollyuskalarda va 
qisqichbaqasimonlarda parazitlik qilgan, umurtqalilar paydo bo’lganidan keyin, 
ularni rivojlanish sikllarida ishtirok etib, oraliq xo’jayinlariga aylangan. 
Trematodalarda birlamchi xo’jayinlari mollyuskalar bo’lgan, umurtqalilar paydo 
bo’lganidan keyin mollyuskalar ularni oraliq xo’jayinlariga aylangan. Taxminlarga 
ko’ra parazit chuvalchanglar Paleozoy erasining silur va devon davrlarida paydo 
bo’lgan. Hasharotlardan - ikkiqanotlilar va pardaqanotlilarni parazitlikka o’tishi 
Yura davridan boshlangan.
Yashash joyiga qarab parazitlar (Ectozoa) tashqi-ektoparazitlar (bunda parazit 
xo'jayini tanasining sirtida) va ichki-endoparazitlar(Entozoa)ga bo'linadi (bunda 
parazit xo'jayini tanasining ichki to'qima yoki bo'shliqlarida yashaydi) Evolyutsion 
taraqqiyot jarayonida ularning kelib chiqishida umumiy belgilar bilan birga 
individual farqlar ham kuzatiladi. Har ikkala guruhlar asosida oziqlanish va yashash 
makoni sifatida foydalanish manfaatdorligi yotadi.
Ko’pchilik ektoparazitlar asosan parazitlikka avval yirtqichlik qilib hayot 
kechiruvchilardan o’tgan. Ektoparazitlik ko’proq bo’g’imoyoqlilarda (kanalar, 
parxo’rlar, junxo’rlar, bitlar, burgalar va boshqalar) uchraydi va bu jarayon birdaniga 
yuzaga kelmagan. Bo’g’imoyoqlilar umurtqali hayvonlar bilan uzoq vaqt 
bog’lanishda (kontaktda) bo’lishi bilan bog’liq. Evolyutsiya jarayonida oziqlanish 
muddatini uzayib borganini kuzatish mumkin: iskabtoparlarning urg’ochilari bir 
daqiqadan ozroq, tayga kanasi 6-8 kun, burgalar xo’jayuinlarida hayotini ko’p 
qismini, bitlar esa xo’jayinlarida hayoti davomida, ya’ni doimiy yashaydi.