Mavzu: Iksod kanalarining parazit kasalliklarni tashishdagi ahamiyati

Parazitlarni xo’jayinlari bilan bog’lanish shakllari. Ba’zi erkin yashovchi 
organizmlar turli tasodiflarga ko’ra boshqa organizmlarga tushib qolib, yashab ketish 
hodisasiga fakultativ parazitizm deyiladi. Fakultativ parazitizm parazitlarni kelib 
chiqishini o’rganishda muhimdir.
Erkin yashovchi organizmlar parazitlikka o’tishida ularning tuzilishi va 
fiziologiyasida o’ziga xos xususiyatlar hamda ma’lum sharoitlar mavjud bo’lishi 
shart. M: xo’jayinlarni hazm shirasi ta’sir qilmaydigan mustahkam teri qoplamiga 
ega bo’lishi, anaerob sharoitda yashay olishi kerak.
K.I.Skryabin tajribalarida shaxtyorlarni kaproanaliz qilish natijasida ulardan 
erkin yashovchi nematodalar(Rhabditis)ni topgan. Nematodalarning rhabditis 
avlodida ana shu xususiyatlar mavjud. Natijada shu xususiyati erkin formalarini 
(Rhabditis) odam parazitiga aylanish imkonini beradi. Demak parazitlar fakultativ 
yo’l bilan ham paydo bo’ladi.
Kamdan-kam hollarda soxta parazitizm ham uchrab turadi. Bunda ayrim 
organizmlar evolutsion taraqqiyot davrida moslashmagan ikkinchi organizm 
tanasiga tasodifan tushib qoladi. Lekin bu organizm tanasida yashayolmaydi 
(masalan, yomg'ir chuvalchangi umurtqali hayvonlarning ichagidan chiqishi 
mumkin), turli pashsha, chivinlarning lichinka yoki tuxumlari oziqa orqali odam 

---

organizmiga tushib qolsa, turli kasallik belgilarini keltirib chiqaradi (ich ketishi, 
ko’ngil aynashi, qayt qilish va hokozo).
Chuchuk suvda yashaydigan zuluklar mayda suv hayvonlari uchun yirtqich, 
lekin sutemizuvchilar uchun esa parazit hisoblanadi.
Parazitlar xo’jayin organizmida yashash muddatlariga qarab vaqtinchalik va 
stattsionar (doimiy) parazitlarga bo’linadi. Vaqtinchalik parazitizmda – parazit 
xo’jayin organizmida vaqtinchalik yashaydi, normal oziqlanadi, lekin rivojlanib 
ko’paymaydi. Bunda parazit va xo’jayin o’rtasida garmonik bog’lanishlar 
bo’lmaydi. Parazit faqat oziqlanish vaqtida xo’jayinga tashlanadi. Bularga ko’pgina 
qon so’ruvchi ektoparazitlarni misol qilib ko’rsatish mumkin(chivinlar, pashshalar, 
kanalar, qandalalar, zuluklar va boshqalar). Stattsionar parazitizm ikkiga bo’lib 
o’rganiladi. Davriy va doimiy. Davriy parazitizmda – organizmlarning rivojlanish 
sikllarida parazitizm gallanadi. Ayrim organizmlar lichinkalik davrida parazit (larval 
parazitizm, m: mermitidalar). Ayrimlari esa voyaga yetgan davrida(imaginal) 
parazitlik qiladi (m: nematodalardan-Strongilidalar).
Doimiy parazitizmda parazit tashqi muhitga chiqmaydi. Rivojlanishning 
hamma bosqichlarini xo’jayin tanasida o’tkazadi (bitlar, junxo’rlar, parxo’rlar, 
qichima kanalari va boshqalar).
Shuningdek, obligat hamda fakultativ xo'jayinlar ham uchraydi. Rivojlanishi 
uchun qulay sharoit bo'lgan organizm parazitning obligat yoki haqiqiy xo'jayini 
hisoblanadi Jigar qurtining haqiqiy xo'jayini qo'y), aksincha parazitning rivojlanishi 
uchun qulay sharoit yetarli bo'lmagan organizm fakultativ xo'jayin deyiladi 
(o'rdaklarda drepanidoteniylar).
Ayrim hollarda giperparazitizm (o'ta parazitlik) uchraydi. Bunda bir parazit 
ikkinchi parazitning tanasida yashaydi. Masalan, ayrim bir hujayrali hayvonlar – 
apikomplekslar(sporalilar)dan nozemalar toksakara degan nematodaning jinsiy 
organlarida yoki nematodalardan bunostomalar tasmasimon chuvalchanglardan - 
moniyeziylarning tanasida parazitlik qiladi.

---

Transo’varial parazitizm - (kasallik qo’zg’atuvchilari bilan avlodlarini 
zararlantirish) kasallik qo’zg’atuvchilarini yuqtirib olgan ektoparazitlar: kanalar, 
qandalalar, o’zlarining avlodlarini ham shu kasallik qo’zg’atuvchilari bilan 
zararlaydi. Tuxumdan chiqqan kana, qandalalar sog’lom odam va hayvonlarni 
chaqsa kasallik qo’zg’atuvchilarini yuqtiradi.