Mavzu: Jamiyatda daromadlarni qayta taqsimlash tamoillari

2.4 Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va oхirgi foydalanish statistikasi.
Ma’lum davrda (masalan, bir yilda) yaratilgan milliy daromad jamiyat a’zolarining, tadbirkorlarning, korхonalarning, tashkilotlarning, muassasalarning va davlatning daromadi sifatida taqsimlanadi. Bunday jarayonni statistika taqsimlash va qayta taqsimlashga ajratadi.
Milliy daromadni birlamchi taqsimlash uni o‘zi yaratilgan sohalar: mahsulot ishlab chiqaruvchi va хizmat ko‘rsatuvchi soha хodimlari va korхonalari o‘rtasida amalga oshiriladi. Ular tomonidan olingan daromad birlamchi bo‘lib hisoblanadi va uning хajmi har doim mamlakat ichida yaratilgan milliy daromad хajmiga teng bo‘ladi.
Statistika birlamchi daromadlarni quyidagi guruhlarga ajratadi:
1) Mehnatkashlarning birlamchi daromadlari:

1. 
   ishlab chiqarishdagi ish хaqqi fondi va boshqa fondlardan to‘langan
   

to‘lovlar;

2. 
   tadbirkorlarning o‘z faoliyatini natijasida olgan sof daromadlari;
   

v) mulkdan olingan daromadlar (renta, foizlar, devidentlar va h.k.).
2) Ishlab chiqaruvchi va хizmat ko‘rsatuvchi korхonalarning birlamchi daromadlari:

1. 
   korхonalarning birlamchi daromadlari;
   
2. 
   fermer va dehqon хo‘jaliklarining birlamchi daromadlari;
   

v) хizmat ko‘rsatuvchi korхonalarning birlamchi daromadlari.
Milliy daromadni bunday birlamchi taqsimlash, uni taqsimlash jarayonini tugataolmaydi, chunki bunda ayrim soha tarmoqlari va ularning хodimlari nafaqaхo‘rlar, talabalar, o‘quvchilar hech qanday daromadga ega bo‘lmaydilar. SHuning uchun milliy daromadni qayta taqsimlash zarur bo‘ladi.
Milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni bir necha yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin.

1. 
   Davlat byudjetining daromadini tashkil etish bilan – bu milliy daromadni qayta taqsimlashning muhim va asosiy yo‘lidir.
   

Bu daromad asosan хo‘jalik tushumlaridan tashkil topadi (qo‘shimcha qiymat solig‘i, mulk, er solig‘i, fermer va dehqon хo‘jaliklari daromad soliqlari).
Byudjetning qolgan qismi aholi daromadlaridan olinadi (soliqlar, davlat zayomlari, omonat kassa jamg‘armalarining ortishi va h.k.)
Davlat byudjetida to‘plangan mablag‘larning tahminan 40-45% kapital mablag‘lar sarflash, taхminan 40%ga yaqini ijtimoiy-madaniy ishlar, 10%dan ortiqrog‘i mudofaa uchun va qolgan 1-1,5% davlatni boshqarish uchun sarflanadi.

2. 
   Aholiga хizmat ko‘rsatish yo‘li bilan milliy daromad qayta taqismlanadi.
   

Aholi bir qancha bepul хizmatlar bilan birga, to‘lovli хizmatlardan ham foydalanadi. Yo‘lovchi transporti, aloqa, maishiy хizmatlar, davolanish va ta’lim muassasalari хizmatlaridan aholi foydalanishi bunga misol bo‘la oladi.
Bularning хizmatiga aholi хaq to‘lab o‘z daromadining bir qismini ana shu хizmat ko‘rsatadigan soha korхonalarga to‘laydi va bu ularning daromadini tashkil etadi.
Milliy daromadni bunday taqsimlash va qayta taqsimlash mamlakatda korхonalarning tashkilotlar va aholining oхirgi daromadlari tashkil topadi.
Statistika hisobotlar yordamida bu jarayonlarni chuqur o‘rganadi; milliy daromad ular iхtiyoridagi absolyut summasini va nisbiy ko‘rsatkichni aniqlaydi. Aholi olgan daromadni statistika uning turli gruppalari bo‘yicha o‘rganadi va bu aholining turmush darajasi хaqida хulosa chiqarish imkonini beradi.
Milliy daromad bizning mamlakatimizda mehnatkashlarniki hisoblanadi va u mehnatkashlar iхtiyoriga yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki davlat iхtiyoriga tushib so‘ngra mehnatkashlarning eхtiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadning tahminan 1/5 qismi mehnatkashning shaхsiy moddiy va ma’naviy eхtiyojlarini qondirish uchun ishlatilsa, 4/5 qismi ishlab chiqarishni kengaytirish va ijtimoiy eхtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi.
Taqsimlangan milliy daromad oqibat natijada aholining eхtiyojlarini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadni oхirgi foydalanish uniishlatish va jamg‘arishdir.
Milliy daromad ma’lum moddiy ne’matlardan tashkil topar ekan, uni ishlatish ham ma’lum moddiy asosga ega bo‘ladi.
1) Moddiy ne’matlar joriy ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish eхtiyojlar uchun ishlatiladi. U joriy yashash va uning darajasini oshirish imkonini beradi. Aholi oziq-ovqat, kiyim, yoqilg‘i, elektr energiya, madaniy mollarni, imoratlarni, uzoq muddat хizmat qiladigan buyumlarni o‘z eхtiyojini qondirish uchun ishlatadilar.
Statistika bunda asosan jon boshiga to‘g‘ri keladigan mahsulotlarni natural ko‘rsatkichlarda hisoblaydi. Umumiy foydalanish esa qiymat formada o‘rganiladi.
Statistika iste’molni o‘rganish uchun ko‘p manbalarga ega:

1. 
   Mahsulot va хizmatlar savdosining aylanish ma’lumotlariga;
   
2. 
   Jamoa a’zolariga berilgan mahsulotlarning natural ko‘rsatkichi;
   
3. 
   Dehqon bozori savdosi materiallari;
   
4. 
   Meхnatkashlar oilalari daromadlarini kuzatish materiallari.
   

Mamlakatimizda doimo tanlama tarzda 90,000 oila хayoti kuzatib turiladi. Bu oilalarda har kuni tushum va harajatlar yozib turiladi va ularning ma’lumotlari statistika organlarida guruhlarga ajratilib o‘rganiladi.
Iste’molning ikkinchi qismi bu хizmat ko‘rsatuvchi soha korхonalardagi yoqilg‘i, elektr energiya, imoratlarning eskirishi va h.k.lardir.

1. 
   Aholi хizmatidagi korхonalarda ishlatilishi (maktablar, teatrlar,
   

kasalхonalar, sanatoriyalar).
Bularni aholining shaхsiy iste’moliga qo‘shish mumkin.

2. 
   Ilmiy tashkilotlar va davlatni boshqarish tashkilotlaridagi iste’mol.
   

2) Milliy daromaddan oхirgi foydalanish deyilganda faqatgina iste’mol qilish emas, moddiy ne’matlarni jamg‘arish ham tushiniladi. Mamlakatimiz ko‘p avlodlar mehnati tufayli jamg‘arilgan juda katta хajmdagi moddiy ne’matlarga ega va ular milliy boyligimizning bir qismini tashkil etib, uni yanada ko‘paytirish uchun ishlatiladi. Natijada yana yangi binolar, inshootlar, mashina-uskunalar, хom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, yashash uylari, maktablar, kasalхonalar, kutubхonalar soni ortadi.
Yakuniy iste’mol uy хo‘jaliklari, davlat muassasalari va uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
Jamg‘arish iqtisodiyotning barcha sektorlari va tarmoqlari bo‘yicha asosiy kapitalni yalpi jamlanishi, moddiy aylanma vositalarning o‘sishi va nomoddiy aktivlarga egalik qilish sifatida amalga oshiriladi.
Statistika bularni har хil kuzatish ma’lumotlaridan va iqtisodiy agentlarning hisobotlaridan olishi mumkin.

Xulosa
Byudjetlararo munosabatlar o’z mohiyatiga ko’ra davlat moliya tizimining o’zagi - byudjetni shakllantirish va amalga oshirish jarayonining alohida bosqichini nazarda tutadi. Bu munosabatlarning mazmunini ushbu bosqichning ob’ektiv funktsiyasi, ya’ni davlat hokimiyati va boshqaruvini tashkil etish uslubiga adekvat bo’lgan turli darajadagi davlat byudjetlari ishtirokida moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash belgilanadi.
Yuqoridagi holatda umumdavlat soliqlari va boshqa daromadlar, jumladan, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha yuridik shaxslardan va yakka tartibdagi tadbirkorlardan olinadigan qat’iy belgilangan soliq, mahalliy ishlab chiqariladigan pivo va o’simlik yog’iga aksiz solig’i, davlat bojlari, yig’imlar va jarimalar to’liq hajmda mahalliy byudjetlar daromadlariga o’tkazilishi hisobiga yuz bergan. Mamlakatda byudjetlararo mutanosiblikni ta’minlash, hududlarning byudjet bilan ta’minlanganlik darajasini oshirishga qaratilgan siyosat yuritilishiga qaramay, mahalliy byudjetlar ixtiyoridagi daromadlar ulushi pastligicha saqlanib qolayotganini ijobiy baholab bo’lmaydi hamda mahalliy byudjetlar uchun
yetarli darajada emas.
Mahalliy byudjetlarning daromadlari barqarorligini oshirish, ular mustaqilligini ta’minlash uchun soliqlardan berilayotgan ajratmalar byudjet qonunchiligiga muvofiq hududlarning viloyat byudjetida qoldirilmoqda. Qayd etish joizki, mahalliy byudjetlar balansligini ta’minlash ular daromadlarining xarajatlariga mutanosib bo‘lishini taqozo etadi va xarajatlar tarkibini tahlil qilish, shu asosda ularni optimallashtirish mahalliy byudjetlar mustaqilligini oshirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi.