Mavzu: kanada davlatiga umumiiqtisodiy geografik ta’rifi reja: kirish

I.BOB. KANADA DAVLATINING TABIIY GEOGRAFIK O’RNI.
1.1.Kanada geografik o’rni va chegaralari
Geografik joylashuvi va tabiati. Shimoliy Amerikadagi davlat. Janubda va shimoli-g‘arbda AQSH bilan chegaradosh. Sharqda Atlantika okeani, g‘arbda Tinch okean, shimolda va sharqi shimolda Shimoliy Muz okeani bilan tutash.



1.1.1-rasm Kanada tabiiy xaritasi
Chegarasining umumiy uzunligi — 8893 km. Hududning kattaligi bo‘yicha dunyoda ikkinchi (Rossiyadan keyingi) o’rinda turadi. Mamlakat hududini shartli ravishda to‘rt qismga ajratish mumkin: mamlakat hududining deyarli yarmini egallagan, mamlakatning sharqiy qismida joylashgan, yassi- tog‘liklar va tekisliklardan iborat Kanada qalqoni; g‘arbda joylashgan Kanada Kordilyerlari; mamlakatni janubi bo‘ylab Muqaddas Lavrentiya daryosigacha cho‘zilgan tekisliklar; shu daryo vodiysi ortida va mamlakatning sharqida qad ko‘targan Appalachi tog‘ tizmasi. Kanada — ko‘llar o‘lkasi.
Ulardan eng kattalari: Yuqori — dunyodagi eng katta suvi chuchuk ko‘l, Katta Ayiq ko‘li — dunyoda eng katta 10 ta ko‘lning biri, Katta Asir (Bolshoye Nevolnichye) koli, Vinnipeg, Guron, Eri, Ontario. Asosiy daryolari: Muqaddas Lavrentiy, Saskachevan, Yukon, Freyzer. Mamlakat yerosti boyliklari quyidagi foydali qazilmalar: nikel, qalay, mis, oltin, kumush, qo‘rg‘oshin, molibden, ko‘mir, neft va tabiiy gaz. Haydalagidan yerlar mamlakat hududining 5% i, o’rmon va butazorlar 35% ni tashkil etadi, shimolda doimiy muzliklar katta qismm egallagan.
Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari. Davlat tuzilishi — parlamentar federatsiya, uning tarkibiga ta provinsiya (Alberta, Britan Kolumbiyasi, Kvebek, Manitoba, Yangi Shotlandiya, Nyu-Bransuik, Nyufaundlend, Ontario, Saskachevan, Yukon) va 2 ta hudud (Shimoli-g‘arbiy hududlar, Labrador) kiradi. 1867-yil 10-iyulda mustaqillikni qo’lga kiritgan (Buyuk Britaniyadan). 1982-yilgacha Buyuk Britaniya konstitutsiyasi amalda bo‘lgan. Hozirgi kunda parlamenti asosiy qonunga o‘zgartirishlar kiritish huquqiga ega. Qonunchilik umumiy ingliz huquqiga asoslangan. Kvebek provinsiyasida qonunchilik fransuz qonunchiligiga asoslangan. Milliy bayram 1-iyul — Kanada kuni. Ijro etuvchi hokimiyat premyer-ministr boshchiligidagi hukumatga tegishli. Qonun chiqaruvchi hokimiyat 2 palatali parlament — Senat va Jamoa palatasidan iborat. Asosiy siyosiy partiyalari: Taraqqiyparvar konservativ partiya (TKP), Liberal partiya (LP), Yangi demokratik partiya (YDP).
Kanada — yuksak taraqqiy etgan industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 22 %, qishloq xoʻjaligi ulushi 2,2 %.
Aholi jon boshiga mineral xom ashyo va yarim fabrikatlar ishlab chiqarish jihatdan Kanada taraqqiy etgan koʻpgina mamlakatlardan ustunlik qiladi. Nikel, rux, kumush, molibden rudalari, asbest, oltin, platina, niobiy, tabiiy gaz, oltingurt qazib chiqarishda, gazetabop qogʻoz, alyuminiy, sellyuloza, tilingan binokorlik yogʻochlari ishlab chiqarishda dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Kanadada koʻmir, neft, temir rudasi, volfram, uran (metall tarkibidagi ruda), kaliyli tuzlar, oltingugurt qam qazib chiqariladi. Yiliga oʻrtacha 490,8 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Toronto, Vankuver va Ontario atrofida bir kancha yirik issiqlik elektr stansiya va AES bor. Asosiy GESlari Kvebek, Ontario va Britaniya Kolumbiyasi viloyatlarida. Ishlab chiqaruvchi sanoatda oziq-ovqat va tamaki sanoati’, qora va rangli metallurgiya hamda metall ishlash, transport mashinasozligi va b. tarmoqlar yetakchi oʻrinda .
Mashinasozlik ishlab chiqaruvchi sanoat mahsuloti qiymatining 1/2 qismini beradi. Uning asosiy tarmogʻi — transport mashinasozligi (avtomobil, kema, aviatsiya, vagon va lokomotivso zli k). Boshqa sanoat tarmoqlaridan qishloq xoʻjaligi mashinasozligi, neft va gaz sanoati, kon, oʻrmon va sellyuloza-qogʻoz sanoati uchun uskunalar ishlab chiqarish kor-xonalari yaxshi rivojlangan.
Mashinasozlikning asosiy markazlari: Toronto, Montreal, Uinsor, Gamilton va b. Kora metallurgiya Gamilton, Su-Sent-Mari, Uellend va Sidni shaharlarida, alyuminiy, rangli metallar ishlab chiqarish Arvid, Kitimat, Norand, Sadberi, Tompson, Traylda toʻplangan. Neftni kayta ishlash zavodlari Montreal va Sarniyada joylashgan. Kimyoviy oʻgʻitlar, sintetik kauchuk va plastmassa ishlab chiqarish rivojlangan. Asosiy markazlari: Sarniya, Montreal, Toronto, NiagaraFole va Kitchener. Un tortish, goʻsht, baliq-konserva va likyor-araq ishlab chiqarish oziqovqat sanoatining asosiy tarmoqlari boʻlib, ular muhim eksport ahamiyatiga ega.
Yengil sanoat tarmoqlaridan toʻqimachilik, koʻn-poyabzal va tikuvchilik nisbatan yaxshi rivojlangan. Mahsulotning yarmi Montrealda ishlab chiqariladi. Tilingan taxta, gazetabop qogʻoz, karton ishlab chiqarish markazlari: Britaniya Kolumbiyasi va Kvebek viloyatlari. Kishloq xoʻjaligi sermahsul, fermalari mexanizatsiyalashgan va ixtisoslashgan. K-xga yaroqli yerlarning U4 qismiga yaqini yirik xoʻjaliklarga birlashgan. 70 mln. gektar yer fermalar bilan band.
Dehqonchilik ustun. Gʻalla (bugʻdoy, arpa, suli, makkajoʻxori), texnika ekinlari (qand lavlagi, soya, zigʻir, tamaki), oʻt va yem-xashak, sab-zavot, kartoshka, raps yetishtiriladi. Fermalarning 9/yu kismi elektrlashtirilgan. Don xoʻjaligi rivojlangan asosiy joylar: dasht viloyatlari, ay-niqsa, Saskachevan va Manitoba. Yetishtirilgan bugʻdoyning ‘/2 qismidan ziyodrogʻi, arpa hosilining ‘/3 qismi chetgachiqariladi. Sut chorvachiligi Ontario, Kvebek va Britaniya Kolumbiyasi viloyatlarida rivojlangan. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, qoʻy va ot boqiladi. Qishloq xoʻjaligi mahsulotining 60 % ga yaqinini chorvachilik yetishtirib beradi.
Oʻrmon xoʻjaligi Britaniya Kolumbiyasi, Kvebek va Ontarioda yaxshi rivojlangan. Jahonda tayyorlanadigan yogʻochning ‘/yu Kanadaga toʻgʻri keladi. Baliq-chilik, hayvonotchilik, parrandachilik, moʻynachilik rivojlangan.