Mavzu: Kimyo sanoati korxonalarining mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni va ahamiyati Reja: Kirish

Qurilish materiallarining 370 dan ortiq konlari hisobga olingan. Ularning
31 tasi sement xom ashyosi, 29 tasi qoplama tosh, 13 tasi keramzit xom ashyosi,
39 tasi qurilish toshlari, 175 tasi g’isht xom ashyosi, 67 tam qum-gravil materiallari, 22 tasi beton uchun qum va silikat buyumlari, 3 tasi shisha xom ashyosi va boshqa konlardir.
Murakkab moddalar ichida eng ko’p tarqalgan va xalq xo’jaligida eng ko’p ishlatiladigan anorganik moddalar tuzlar bo’lib, Yerdagi hayotiy jarayonlarning me’yorida sodir bo’lishi uchun ularning ahamiyati juda kattadir.
Inson organizmi tuz muvozanatini doimo saqlab turishga muhtojdir va organizm umumiy massasiga nisbatan 5,5 % turli xildagi tuzlar shu vazifani bajarib turadi. Masalan, organizmda kalsiy tuzlari kamayib ketsa, muvozanatni tiklash uchun kalsiy tutgan mahsulotlarni iste’mol qilish xohishi paydo bo’ladi. Yoki turli sabablarga ko’ra organizm tez suyuqlik yo’qotadigan bo’lib qolganda, tuz suyuqlik bilan chiqib ketib qoladi, shuning uchun bunday holatlarda turli fiziologik tuz eritmalari beriladi.
Kalsiy, temir, kaliy, natriy va boshqa ko’plab metallar tutgan tuzlar tibbiyotda turli kasalliklarga qarshi dori vositalari sifatida qo’llanadi. Azot, fosfor, kaliy, oltingugurt, kalsiy, natriy va mikroelementlar deb nomlanuvchi metallar guruhini tutgan tuzlar qishloq xo’jaligida o’g’itlar, ba’zi zararkunandalarga qarshi kurash vositalari, unuvchanlikni va hosildorlikni oshiruvchi o’stiruvchi vositalar sifatida keng qo’llanadi. Natriy xlorid NaCl.
Osh tuzi turmushda qanday maqsadlarda ishlatilishini esa hammamiz juda yaxshi bilamiz. Osh tuzi sanoatda xlor, ishqor, natriy metali olishda, tibbiyotda fiziologik eritma tayyorlashda ishlatiladi. Kalsiy karbonat CaCO₃. Marmar, ohaktosh sifatida qurilishda ishlatiladigan tuz. Qurilish binolarini bezash maqsadida marmardan eng ko’p foydalaniladi. Toshkent metropoliteni bekatlarining chiroyiga chiroy qo’shib turibdi. Ammoniy nitrat NH₄NO₃. Ammoniyli selitra nomi bilan qishloq xo’jaligida ishlatiladi. Farg’ona azotli o’g’itlar korxonasida sun’iy tarzda ishlab chiqariladi. Sanoatda turli metallar va boshqa tuzlarni olishda ham tuzlardan keng foydalaniladi. Masalan, temirning sulfidli tuzlaridan cho’yan va po’lat olinadi.
O’zbekistonda yirik tog’-kimyo konlari kimyo sanoati tarmoqlariga turli xil xomahyolar yetkazib berish orqali kimyo sanoatida katta ahamiyat kasb etadi. Bunday konlar haqida biz quyidagi jadvalda batafsil ma’lumotga ega bo’lamiz.

Mamlakatimiz osh tuzi konlariga ham boy. Xo’jayikon, Borsakelmas, Boybichakon va Oqqal’a kabi konlarda 90 milliard tonna xomashyo bor. Lalmikon tuz koni Qashqadaryo viloyatining janubi-sharqidagi kon. Dehqonobod shaharchasidan 50 km janubda, Turkmaniston chegarasiga yaqin joyda.

O’zbekistonda tabiiy gazdan yoqilgi o’rnida ham, xomashyo o’rnida ham foydalanish samaralidir. Tabiiy gazdan kimyoviy tola ishlab chiqarish, Rossiya Federatsiyasidan 40-50 foiz arzonga tushadi. Gazli, Muborak, Uchqir, Odamtosh, Sho’rtan kabi tabir gaz konlaridan olinayotgan gaz yuqori kondensatligi bilan ajralib turadi. Gaz kondensati organik sintezning asosidir. Uning har tonnasidan 50 kg sun’iy kauchuk, 150 kg plastik massa, 150 kg sun’iy tola, 100 kg erituvchi modda, 400 kg motor yoqilg’isi olish mumkin.
Gaz konlari: tabiy gaz konlari, gaz kondinsati konlari va neft konlariga bo’linishi mumkin.
Birinchi tipdagi gaz konlari tabiiy gaz konlari deb atalib, asosan metandan tashkil topgan bo’ladi. Metanga qo’shimcha sifatida oz miqdorda etan, propan, butan, pentanning bug’lari hamda nouglevodorod birikmalar: CO₂, N₂ va ayrim hollarda H₂S bo’lishi mumkin. Bu tipdagi konni Respublikamizning Sho’rtan gaz konidagi xom gazning tarkibida ko’rishimiz mumkin.

Ikkinchi tipdagi konlarda oltingugurt, gazlar odatdagi gazdan farq qilib, metandan tashqari ko’p miqdorda (2-5% va undan ortiq) C₅ va undan yuqori gomologlari mavjud bo’ladi.
Mamlakatimizning ko’pgina gaz konlari (98 %) oltingugurtli gazdir. Shuning uchun ham gaz kondensatini qayta ishlash bo’yicha ishlab turgan va loyihalashtirilayotgan ob’yektlarning hammasida oltingugurtli birikmalardan foydalanish nazarda tutilgan.
Endilikda mamlakat yoqilg’i-energetika sanoatining gigantlariga aylangan Farg’ona neftni qayta ishlash, Muborak gazni qayta ishlash zavodlari hamda Sho’rtan gaz-kimyo majmuida yiliga
100 ming tonnaga yaqin suyultirilgan gaz ishlab chiqarilmoqda.
Muborakda tabiiy gaz tarkibida oltingugurtni ajratib oladigan zavod qurildi. Rangli metallurgiya korxonalari chiqindisidan sulfat kislota olinadi. Popdagi rezina zavodida kalish, rezina quvurlar hamda mashina va mexanizmlar uchun turli xil rezina qismlar ishlab chiqarilmoqda. Jizzaxdagi zavodda esa politelin plyonkalar hamda plastmassa quvurlar tayyorlanadi.

6.