Mavzu: maktabgacha ta’lim tashkilotlarida axloqiy tarbiya vositalari reja kirish

3. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillari
Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillari quyidagilarni ohz ichiga oladi:

• 
  ghoyaviy va tarbiyaviy ishning ma’lum maqsadga qaratilganligi;
  
• 
  ta’lim-tarbiya ishiga bola shaxsini hurmat qilgan holda yondashish;
  
• 
  axloqiy tarbiya ishini hayot va zamon bilan birga olib borish;
  
• 
  bolalarning faolligi;
  
• 
  oila va MTM lar tarbiyaviy ta’sirining birligi;
  
• 
  bola shaxsidagi ijobiy sifatlarga suyanish;
  
• 
  bola shaxsining har tomonlama rivojlanishini kohzda tutish;
  

Insonparvarlikka ohrgatuvchi ohyin-mashghulotlar ohtkaziladi (kichkina guruhlarda «Lolaxonni uxlashga yotkizamiz», «Ayiqpolvonni kuzatib qohyamiz» va shunga ohxshashlar). Katta guruhda «Yaxshi kishi tohghrisida», «Saxiylik», «Rahmdillik» mavzularidagi mashghulotlar ohtkaziladi.
Kunduzgi va kechki sayrlarda tarbiyachi bolalarga «Mushuka» ertagini ohqib beradi, rasmlarni birgalikda tomosha qilishadi, kino-, dia-, telefilmlar, radioeshittirish va boshqalar namoyish etadi.
Kohpgina tarbiyachilar kattalarga va bolalarga xushmuomalada bohlish orqali kichkintoylarni shunga ohrgatish uchun qulay muxitni vujudga keltiradilar.
Kattalar har bir bolaga mehribonlik bilan munosabatda bohlib, ularda shu xislatni tarbiyalashga ijobiy ta’sir kohrsatadilar. Bolalarda tengdoshlari bilan aloqada bohlish extiyoji juda vaqtli, bir yoshga tohlish arafasida kohrina boshlaydi. Tarbiyachi bolalarning bir-birini yoqtirishga asoslangan aloqalarini tashkil etadi, ohzaro munosabatlarini yohlga qohyadi, tengdoshlariga iltifot kohrsatishni raghbatlantiradi va qohllab-kuvvatlaydi. U bolalarning ohyindagi dastlabki uyushmalarini tashkil etadi, ma’qullaydi va raghbatlantiradi («Ra’no bilan Yulduz juda yaxshi, ahil ohynayapti»). Birgalikdagi faoliyat jarayonida pedagog bolalarni bir-biriga yordam berishga ohrgatadi.
Tarbiyachi bolalarni tengdoshlari bilan salomlashish hammalarini esa yangi kelgan kishining salomiga javob berishga odatlantiradi, kasal bolaga xat yozishni, unga rasmlar yuborishni, telefon qilishni va hokazolarni taklif etadi. Anchadan beri maktabgacha ta’lim muassasasiga kelmayotgan bolaning kelishi quvonchli bohlib, unga aloxida e’tibor bilan qaraladi.
Ohrta yoshdagi bolalarning uyushmalari ancha barkaror bohladi, ular birgalikda ohynabgina qolmay, birgalikda mehnat ham qiladilar. Masalan, bir necha bolalarga uy jixozini yoki xona ohsimliklari bargini artish topshirighi beriladi. Ular birga ishlash qiziqarli bohlib, yana kohproq ishlar qilish mumkinligiga ishonch xosil qiladilar. Besh yoshga qadam qohygan bolalar ohz harakatlarini muvofiklashtirishni, birgalikdagi ohyin yoki ishlardan oldin kelishib olishni bilishlari kerak. Bunta tarbiyachining: Kim kim bilan ohynaydi? Ohyinda kim nima bohlishni xoxlaydi?-qabilidagi savollari yordam beradi. U totuvlik bilan ohynayotgan va mehnat qilayotgan, ohz tashabbusi bilan ohrtoghiga yordamga keladigan bolalarni raghbatlantiradi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarning tughilgan kunlarini nishonlash an’anasi ohzaro munosabatlarga samimiylik kiritadi.
5-6 yoshli bolalarning ohzaro munosabatlari ancha murakkab bohladi. Pedagog bolalarning birgalikdagi ishlarini tashkil etishga, ularning kohproq mutsaqil bohlishlariga erishadi. Ularda tashkilotchilik qobiliyatlari, janjal va nizolarni haqqoniy va bamaylixotir xal etish, jamoa fikri bilan xisoblashish malakalarini tarbiyalaydi. h
Xarakterning axlokiy sifatlarini tarbiyalash. Xarakter xayot va tarbiya ta’siri bilan xosil bohlgan va mutsaxkamlangan muayyan munosabat usuli va umuman kishi xulqidir.
Shaxs xarakteri deyilganda, avvalo insonning jamiyat oldidagi burchiga, kishilarga va ohziga munosabati kohzda tutiladi.
Iroda xarakterning asosiy xususiyatidir. Irodaviy xususiyatlar xarakterning amaliy tomonini ohz ichiga oladi. Fidoiylik, matonatlilik, ohzini tuta bilish, jasurlik va jur’atlilik muxim irodaviy xususiyatlar xisoblanadi. By xususiyatlarning barchasi inson xayoti, uning xar qanday faoliyati uchun zarurdir.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda xarakterning irodaviy xususiyatlari-bu bolaning oldiga maqsad qohyib, uni bajarishda qiyinchiliklarni yengib, boshlangan ishni oxiriga yetkaza olishi, biror ishdan ohzini tiya bilish, unda dadillikni tarbiyalash uchun zarurdir.
Xarakterning irodaviy xususiyatlarini tarbiyalashning metodik usullari xilma-xildir. Eng muximi esa, tevarak-atrofdagi ajoyib kishilar xayotidan misollar keltirish, turmush faoliyatidagi xar qanday imkoniyatdan foydalanadi. Yuvinish va sayrga chiqish vaqtida tezroq harakat qilish talab etiladi. Bunga sabab boshqa birovni tohxtatib qolish mumkin emasligidadir. Kiyinish va yechinish vaqtida tarbiyachi bolalarni ohrtoqlariga yordam sohrab murojaat qilishga va jon deb yordam kohrsatishga ohrgatib boradi.
5-6 yoshli bolalarning ohzaro munosabatlari ancha murakkab bohladi. Pedagog bolalarning birgalikdagi ishlarini tashkil etishga, ularning kohproq mutsaqil bohlishlariga erishadi. Ularda tashkilotchilik qobiliyatlari, janjal va nizolarni haqqoniy va bamaylixotir xal etish, jamoa fikri bilan xisoblashish malakalarini tarbiyalaydi. h
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda insonparvarlikni tarbiyalash uzoq vaqtni talab etadigan murakkab jarayondir. Uni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun pedagoglar jamoasi va ota-onalar ohzaro xamkorlikda ishlab, bolalarda ijobiy xis-tuygularni uyghotishga qaratilgan tarbiya usullarini izchillik bilan amalga oshirib borishlari kerak.
Xarakterning axlokiy sifatlarini tarbiyalash. Xarakter xayot va tarbiya ta’siri bilan xosil bohlgan va mutsaxkamlangan muayyan munosabat usuli va umuman kishi xulqidir.
Shaxs xarakteri deyilganda, avvalo insonning jamiyat oldidagi burchiga, kishilarga va ohziga munosabati kohzda tutiladi.
Iroda xarakterning asosiy xususiyatidir. Irodaviy xususiyatlar xarakterning amaliy tomonini ohz ichiga oladi. Fidoiylik, matonatlilik, ohzini tuta bilish, jasurlik va jur’atlilik muxim irodaviy xususiyatlar xisoblanadi. By xususiyatlarning barchasi inson xayoti, uning xar qanday faoliyati uchun zarurdir.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda xarakterning irodaviy xususiyatlari-bu bolaning oldiga maqsad qohyib, uni bajarishda qiyinchiliklarni yengib, boshlangan ishni oxiriga yetkaza olishi, biror ishdan ohzini tiya bilish, unda dadillikni tarbiyalash uchun zarurdir.
Xarakterning irodaviy xususiyatlarini tarbiyalashning metodik usullari xilma-xildir. Eng muximi esa, tevarak-atrofdagi ajoyib kishilar xayotidan misollar keltirish, tarbiyachi va ota-onalarning shaxsiy namuna kohrsatishidir.
Biroq irodani tarbiyalash uchun shaxsiy namunaning ohzi yetarli emas. Bolalarda irodani tarbiyalashda ularning shaxsiy faoliyati, shaxsiy tajribasi, mashq qilishi, bolaning ohz faolligi muxim vosita bohlib xizmat qiladi. Bunda tarbiyachining asosiy vazifasi bolalarning ohz oldilarida turgan faoliyat (ohyin, mehnat, mashghulot)ning aniq maqsadini belgilab olishlarini ta’minlaydigan sharoit yaratishdir.
Ohyin boshlashdan oldin tarbiyachi bolalardan nimani va qanday ohynashlarini, ohyin uchun nimalar kerakligini, rollarni qanday taqsimlashlarini sohraydi. Bolalarda qat’iylik, javobgarlik, tohghrilik kabi irodaviy axloqiy sifatlarni tarbiyalash muxim axamiyatga ega. Masalan, 4-5 yoshli bolalarni qurilish materiali bilan ohynab bohlgandan keyin uni yashikka yaxshilab taxlab, joylashtirib qohyishga ohrgatish kerak. Kohpincha bolalar avvaliga bu ishning uddasidan chiqisha olmaydi. Shunda tarbiyachi boshqacha qilib joylashtirishni taklif etadi, agar bunday usul orqali bola tohghri joylashtira olsa, u xursand bohlib, ikkinchi marta yighishtirayotganda uni yaxshiroq joylashtirishni ohylab amalga oshiradi, tezroq natijaga erishadi.
«Yashirilgan narsani top» ohyinida tarbiyachi qaysi bola tohghri ohynayapti-yu, qaysi bola ayyorlik qilayotganini tez bilib oladi. Buning uchun quyidagicha usul qohllaniladi: bolalar devor oldida yarim doira bohlib turishadi. Ularga buyumni yashirguncha kohzlarini yumib turish taklif etiladi. Keyin bir kohzlarini ochib yashirilgan narsani izlashga borishadi. 1-2 ta bola tohghri topadi va darrov olib, mana men birinchi topdim, deb gapiradi. Ohyin takror-takror qaytarilganda xam xuddi shu bolalar yana topishadi. Endigi vazifa bolada tohghrilikni tarbiyalashga yordam beruvchi tarbiyaviy ta’sirni topishdir.
Mehnat faoliyatiga kirishishdan avval esa tarbiyachi undan kuzatilgan maqsadni (ohyinchoqlarni kuzatish va kitoblarni yamash, gullarga suv kuyish va x.k.) aniqlaydi, bolalarning ohzlariga maqsadni belgilashni taklif etadi. Guruh xonasini birgalashib yighishtirishdan oldin tarbiyachi jixozlar, ohyinchoqlar, kitoblar, ohsimliklarni kuzatib, bugun nima ish qilish kerakligini aniqlashni aytadi.
Shunday qilib, tarbiyachi bolalarning maqsadni belgilab olish, boshlangan ishni oxiriga yetkazish kabi xarakterning irodaviy xususiyatlarini tarbiyalab boradi. Bunda bolalarchi ma’lum faoliyat turiga tayyorlash muxim axamiyat kasb etadi.
Bola biron ishni bajarish bohyicha zarur malaka va kohnikmalarni egallamagan bohlsa, bunday xolda. u ma’lum ishni bajarishdan bosh tortadi. Buni I.P.Pavlov ohzining fiziologik ta’limotida qohrquvning fiziologik asosi, biologik extiyotkorlikning passiv mudofaa refleksi deb atagan. Bunday paytda tarbiyachi bolaga yordam berishi, uning mutsaqilligini bohghmagan xolda bilmagan narsalarini ohrgatishi lozim.
Bolalarning injiqligi va qay sarligi. Kichkintoylar, injiqligining sabablari turli-tumandir:
I. Bolaning biron narsadan noroziligini ifodalaydi, bunday xolda bola yighlaydi, kattalarning savoliga qohrs javob beradi.
2. Injiqlik bola kasalligi sababli yoki kun tartibining notohghri tuzilganligidan kelib chiqishi mumkin. Masalan, ba’zan kun tartibi bolaning yoshiga mos kelmagan qilib tuziladi. Bola yoshiga mos kelmaydigan uzundan-uzoq spektakllarni, filmlarni kohrib ohta xayajonlanishi, charchashi orqasida ham injiqlik qilishi mumkin.
Bolalarning ohjarligi ularning hamma narsada kattalarga qarshi chiqishida, hamma narsani ohzlari bajarishida, xatto ters gapirishida seziladi. Kattalar tomonidan bolaning mutsaqilligi cheklab qohyilsa, uning muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligiga befarq qaralsa, unga benixoya qattiqqohl bohlinsa, oila-maktabgacha ta’lim muassasasi, ota-onalar ohrtasidagi kelishmovchilik bolalar oldida hal etilsa ohjarlik paydo bohlishi mumkin.
Bolaning kamchiliklarini xadeb pesh qilaverish unda qaysarlik, injiqlik, ohjarlikni keltirib chiqaradi.
Avvalo bolalarning injiqlik, ohjarlik va ghazablanishiga bamaylixotir qarash kerak, lekin ularning alanga olishiga yohl qohymaslik kerak.
Yeng yaxshisi bola yighlagan, baqirgan vaqtda xovurdan tushguncha uni yolghiz qoldirish lozim. Ammo sovuqqon bohlish kerak emas, xovuridan tushgach kohpincha yosh bola kelishmoqchi, yarashmoqchi bohladi. Shunda darrov xushmuomalalik bilan uni erkalatib kohz yoshlarini artish, kiyim-boshini tuzatib, qiziqarli mashghulotga jalb qilish lozim.
Bolalarga qohyiladigan talablar ularning yoshi va imkoniyatiga mos ma’lum izchillik bilan olib borilishi, oxiriga yetazilishi lozim.
Tarbiyada «tabiiy jazo»dan foydalanish mumkin. Bola sochib tashlagan ohyinchoghini yighishtirishdan bosh tortsa, ohyinchoqni 2-3 kun yashirib qohyib, bermaslik kerak. Ohz vaqtida kiyinishni xoxlamasa, uni qoldirib sayrga ketaverishlari mumkinligi aytiladi.
Agar bola bekorchilikdan zeriksa, unga qiziqarli faoliyat u un sharoit yaratish zarur.
Kamtarlik, tohghrilik, xalollik va quvnoqlik xususiyatini tarbiyalash. Bu xususiyatlar soghlom kishini tarbiyalashning eng muxim omillaridan hisoblanadi.
Bolalar kayfiyati kohp jixatdan maktabgacha ta’lim muassasasida va uyda ular xayotning tashkil etilishi va mazmuniga boghliq. Soghlom bola kattalar singari ohzining jismoniy kuchiga va umumiy rivojlanish darajasiga qarab tohlaqonli yashashga harakat qiladi. U xilma-xil yangi kechinmalar, yangi tushuncha va tasavvurlarga tashna bohladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilari buni nazarda tutib, bolalarni ishsiz va mashghulotsiz qoldirmasliklari lozim.
Kamtarlik xar bir kishining eng muxim va olijanob fazilatlaridan biridir. Bu asosan maktab yoshidan tarbiyalanadi. Ammo maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab bolalarga kamtarlyk xissini singdirish, manmanlik, takabburlik va maktanchoqlik yohqotib borish zarur.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar ohzlarini boshqa bolalardan utsun qohyishga urinadilar («Men rasmni xammadan yaxshi chizaman, ashulani yaxshi aytaman» va x. k.), ba’zan ota-onalarining kasbi bilan xam maqtanadilar («Mening otam direktor, uning «Volga» mashinasi bor, u xamma narsani qila oladi»). Bunday xolatda bolalarning ota-onalari bilan tegishli ish olib borish, xar bir kasbning xam zarurligi va muhimligi tohghrisida aniq misollar bilan tushuntirish lozim.
Bunda yaqin atrofdagi kishilar bilan uchrashuv ohtkazish, turli kasbdagi kishilar mexnatini kuzatish xam, bolalar badiiy adabiyoti, tasviriy san’at asarlari xam yordam bermaydi.
Bolalar ayrim ishlarning uddasidan chiqib, boshqa bolalarin kamsitsalar, tarbiyachi bolaga biror narsani bilmagan ohrtoghiga ohrgatish kerakligi, ohzini-ohzi maqtash yarashmasligini tushuntiradi («Sen Botirga qanday va nima qilish kerakligini ohrgat, shunda Botir xam chiroyli paroxod yasay oladi»).
Sofdillik va rotsgohylikni tarbiyalash yolghonchilik va vijdonsizlik paydo bohlishining oldini olish va unga qarshi kurash bilan uzviy boghliqdir.
Ba’zi bolalar ohzlari tohqigan, kattalardan eshitgan ertakni tushlarida kohrgandek qilib kohrsatishga urinadilar. Bunday xolda xam urishmasdan «Ertak tohqishni yaxshi bilganligi uchun» maqtash kerak.
Shunday qilib, bolalardagi xarakterning ijobiy namunalarini ularning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan xolda
axloqiy tarbiyaning hamma samarali usullari bilan tarbiyalab borilsa, ijobiy natijalarga erishish mumkin.
Intizomlilik va xulq madaniyatini tarbiyalash. Intizomli bohlish har qanday faoliyatni tashkil etish uchun juda zarurdir. Kishi ohz intizomliligini namoyon qilish orqali jamiyatda birga ishlaydigan, birga yashaydigan, birga dam olayotgan kishilariga xurmatini bildiradi.
Intizom kishi shaxsining shakllanishida katta axamiyatga ega, u kishida jamoa talabiga bohysunishga, jamoat tomonidan ohrnatilgan qoidalarga bohysunishga, jamiyat manfaatiga zid ishlardan ohzini tiyishga, boshqalarga quloq solishga, ohz-ohzini kuzatib turishga ohrgatadi. Shuning uchun xam intizom butun ta’lim-tarbiyaviy ishning natijkasi deb qaralmoghi lozim.
Maktabgacha ta’lim muassasasi yoshi davrida ta’lim-tarbiyaviy ish tohghri amalga oshirib borilgan bohlsa, bolalarda intizomlilik ancha yaxshi tarbiyalanadi. Kichik guruhda tarbiyachining oqilona olib borgan tarbiyaviy ishi va maxsus yaratgan vaziyatlari natijasida bolalar ancha ohzini tuta oladigan, intizomli bohlib qoladi (ohrinlardan sekin turishadi, sayrga chiqishdan oldin ohyinchoqlarni yighishtirib qohyishadi, ohzlari mutsaqil tartibli kiyinishadi va x. k.).
Katta maktabgacha ta’lim muassasasi yoshidagi bolalar nima «mumkin», nima «mumkin emasligini» ohzlari muloxaza qila oladilar. (Masalan: «Xoxlayman, lekin mumkin emas, shuning uchun ohz xoxishimdan voz kechishim kerak». «Xoxlamayman, lekin kerak, shuning uchun topshiriqni bajarishim kerak».)
Ilk yoshli bolalarda kattalarga xurmat xissini tarbiyalash juda muhim ahamiyatga eta. Kattalar bilan tohghri muomala qilishga ohrgatish, ularga quloq solish, ishonish, xurmat xissini tarbiyalash zarur (kattalarning sohzini jon quloghi bilan eshitish, ularni aytganlarini batafsil bajarish, xushyor bohlish, ohz axloki bilan kattalarni xursand qilishga intilish va h.k.)
Ta’lim-tarbiya ishi tohghri amalga oshirib borilsa, katta maktabgacha ta’lim muassasasi yoshida bu sifatlarning hammasi shakllangan bohladi. Bolalar jamoat joylaridagi axloq qoidalarini bilib oladilar, kishilarga muloyim, xushmuomala qiladigan bohlib qoladilar.
Bolalar maktabgacha ta’lim muassasasisida bolalar ohz tengdoshlari bilan birga bohlganliklari sababli tarbiyachi bolalarda ohz tengqurlariga nisbatan xurmat, xozirjavoblik, xayrixoxlik, ohzaro yordam xislarini tarbiyalab boradi.
Ilk yoshda bolalar bir-biri bilan ohynaganda xalaqit bermaslik, ohyinchokni tortib olmaslik, kerak bohlsa sohrab olish, ohrtoghi ohynab bohlguncha kutib turish kabi xususiyatlarniohzla-riga singdirib boradilar.
Natijada ijobiy munosabatning datslabki shakllari namoyon bohla boshlaydi (yighlab turgan ohrtoghini yupatadi, ohz ohyinchoghini berib xursand qiladi), birga ohynash xoxishi paydo bohladi. Tarbiyachi bunday ijobiy munosabatni, birgalikdagi faoliyatni raghbatlantiradi.
Ohrta rypyx bolalarida xushmuomalalik, ohrtoghiga achinish yoki xursandlikdan quvonish, uni xursand qilish, narsasini bohlishish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi.
Bolalar ohyinchoqdan birgalikda foydalanish tohghrisida kelishib oladilar, ohyinda kim qaysi rolni bajarishini tortishmay osongina xal etadilar, bir-birlariga umumiy ishda va boshqalarda yordam beradilar.
Katta rypyx bolalarining ohz tengdoshlariga munosabati ongli tusda bohladi. Bu yoshdagi bolalar ohz tengdoshlariga mexribon, kasal bohlganda ghamxohrlik qiladigan bohlib qoladilar, bu yoshdagi bolalarda jamoatchilikning datslabki namunalari shakllanadi. Tortishuvlarni haqqoniy xal etadilar, ohrtoghining noxaqligini unga tushuntira oladilar. Ohrtoghiga ohnghay bohlsin uchun nonning tarelkasini uning oldiroghiga surib qohyadilar, ohrtoghi xato qilsa, uning oldini olish uchun xushmuomalalik bilan ogoxlantiradilar.
Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi bolalarda dohsona munosabatlarni tarbiyalash uchun imkoniyat juda katta bohlib, bundan tarbiyachi oqilona foydalanishi zarur.
Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotlarida buyum va narsalarga extiyotlik bilan qarash xam tarbiyalanib boradi, ularni asrash, uni yaratgan kishilarga xurmat xissini tarbiyalanadi.
Mexnatga ijobiy munosabatda bohlish xissi tarbiyalanadi.
Kichik gurux bolalarida bu topshiriqni bajonudil bajarish, kattalarning mehnatiga qiziqish shaklida namoyon bohlishi lozim.
Ohrta rypyx bolalari tarbiyachi ularga mos mexnat xarakatlarini «qohlimdan kelgan ishni ohzim qilaman» degan qoidaga binoan bajarishni ohrgatadi. Ularda ohrtoqlariga yordam berish xoxishi, ularning qiynalganini kohra bilish va yordamga shoshilish, jamoaga ghamxohrlik bilan boghliq bohlgan ayrim topshiriqni bajarish odati tarbiyalanadi.
Katta rypyx bolalariga mexnatning zarurligini tushunish, topshirilgan ishga javobgarlik xissi singdiriladi. Bu topshiriqni, navbatchilik vazifasini ongli suratda bajarishda, mexnatning ma’lum maqsadga qaratilgan bohlishida namoyon bohladi. Bolalarda mexnatsevarlik, ohz tashabbusi bilan ish qilishga intilish, uni qatnashuvchilar ohrtasida tohghri taqsimlash, bir-biriga yordam berish, ayniqsa muximdir. Ishning natijasi bajaruvchilarning xar biri unga vijdonan munosabatda bohlishiga boghliqdir.