Мавзу: Металлар технологияси асослари

Mayda tо‘ldirg‘ichlar. Donalarining о‘lchamlari 0,15 mm dan 5 mm gacha 
bо‘ladigan Qum betondagi mayda tо‘ldirg‘ich bо‘lib, uning sifati donadorlik 
tarkibiga, donalarning shakli, о‘lchamlari va sirtining holatiga (silliqligi, g‘adir-
budirligi, tozaligi), mineral tarkibiga va undagi zararli qushimchalar miqdoriga 
bog‘liqdir. 
Betonlarni tayyorlashda kо‘proq kvarsli qumlar ishlatiladi. Oxaktosh, 
dolomit singari chо‘kindi jinslarning yemirilishidan xosil bо‘lgan qumlar faqat 
texnik-iqtisodiy asoslashdan keyingina qо‘llanilishi mumkin. qumdagi chang va gil 
zarrachalarining miqdori odatdagi tabiiy qumlarda 3 % dan oshmasligi kerak.
Sifatli beton olish uchun sement xamiri nafaqat tо‘ldirg‘ichlar donalari 
orasidagi bо‘shliqni tо‘ldirishi, shuningdek donalarni biroz siljitgan xolda ularning 
sirtini yupqa qatlam bilan qoplashi ham zarur. Bо‘shliq va donalar sirtining yuzasi 
qancha kam bо‘lsa, sement xamiridan shuncha samaraliroq foydalaniladi. Qumning 
sifatini DST 8735-75 da keltirilgan usullar bо‘yicha baxolaydilar. 
Qumdagi chang va gil zarrachalarining miqdori yuvish usulida aniqlanadi. 
Toza qumning yirikligini baxolashda uning donadorlik tarkibi kо‘rsatkichlaridan 
foydalaniladi. Qumning donadorlik tarkibini kо‘zining о‘lchamlari 10; 5; 2,5; 1,25; 
0,63; 0,315; 0,14 mm bо‘lgan standart elaklar tо‘plami yordamida aniqlaydilar. 
Donadorlik tarkibining asosiy kо‘rsatkichlariga xususiy qoldiq (Xar bir elakda 
ushlanib qolgan massaning namuna umumiy massasiga nisbati, %) va tо‘la qoldiq 
kiradi. Xar bir elakdagi tо‘la qoldiq (A
i
) quyidagi formula bо‘yicha aniqlanadi: 

---

36 
i
i
a
a
a
А




...
25
,
1
5
,
2
, (4.3)
bu yerda
5
,
2
a
, 
25
,
1
a
, 
i
a
- 2,5 mm о‘lchamli elak va undan keyingi kichik 
о‘lchamli elaklardagi xususiy qoldiqlar. 
Amaldagi meyoriy xujjatlarda qumning yirikligini «yiriklik moduli» 
deb ataladigan kо‘rsatkich orqali baxolash tavsiya etiladi. Lekin bu kо‘rsatkich 
qumning yirikligini tо‘la baxolay olmaydi. Qumning mayda-yirikligini obyektiv 
baxolash uchun qum donalarining о‘rtacha yirikligi va solishtirma yuzasi 
qiymatlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Qum donalarining о‘rtacha vazniy yirikligini quyidagi ifoda bо‘yicha 
aniqlash mumkin: 


)
/
(
100
i
i
d
a
d
, (4.4) 
bu yerda d
i
– a
i
xususiy qoldiq ushlanib qolgan elakning о‘lchami. 
Qum zarrachalarining solishtirma yuzasi quyidagi formula bо‘yicha 
xisoblab topiladi:
;
d
k
s 
sm
2
/g , (4.5) 
bu yerda 
k
- qum zarrachalarining shakl koeffitsiyenti: mayda zarrachali 
qumlar uchun 
k
= 8; о‘rta yiriklikdagi qumlar uchun 
k
= 9; yirik daryo qumlari 
uchun 
k
= 10.