Mavzu: Mineralogiya haqida umumiy tushuncha Reja
Download 167.23 Kb.
|
Mineralogiya haqida umumiy tushuncha
- Bu sahifa navigatsiya:
- Cho’kindi jinsli qavat A
- Yuqori mantiya Substrat
- (astenosfera) 400 3,6 Golitsin qavati
- Quyi mantiya D
- Tashqi yadro E
- F 5100 16 gacha Sub’yadro
Yer sharining tuzilishi
Bundan keyingi qavat granitli bo’lib, tarkibida 65-75% SiO2 bo’lgan nordon magmaning kristallanish mahsuloti va tarkibida 40-55% SiO2 bo’lgan asosli magmaning kristallanishidan hosil bo’lgan bazaltli qavatdan iborat. Okeanlar ostidagi qavat yupqa bo’lib (4-8km), kontinentlardagi Yer qobig’i unga nisbatan 3-10 marta qalinroqdir. Eng yuqori tog’liklardagi (Pamir, Gimalay) Yer qobig’ining qalinligi 70-80 km ga yetadi. Elementlarning klarki deganda shu elementning yer qobig’idagi atom og’irligi bo’yicha o’rtacha foiz miqdori tushuniladi (taxminan 16km gacha). Buni birinchi bo’lib 1889 yilda amerikalik olim F.Klark hisoblab chiqqanligi uchun shunday nom bilan ataladi. Asosiy elementlarning klarki quyidagi 2-jadvalda berilgan. 2-jadval Elementlarning klark miqdori
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, yer qobig’ining asosiy qismini kislorod (49,13%), kremniy (26%), alyuminiy (7,45%), temir (4,2%), kalsiy(3,25%), natriy (2,4%), kaliy (2,35%), magniy (2,35%), titan (0,61%), vodorod (1%) va uglerod(0,35) tashkil qiladi. Yer qobig’ida topiladigan boshqa elementlarning hammasiga faqat bir necha o’ndan bir foizgina to’g’ri keladi. Shu elementlarning juda ko’pchiligi Yer qobig’ida faqat ximiyaviy birikmalar shaklida ishtirok etadi. Sof tug’ma bo’lib uchraydigan elementlar qatoriga ko’pchilik elementlar kiradi. Bu ximiyaviy elementlar va birikmalar turli tarkibli tog’ jinslari va foydali qazilma konlarini hosil bo’lishiga olib keladigan har xil geologik jarayonlar davomida Yer qobig’ida sodir bo’ladigan ximiyaviy reaksiyalar natijasida vujudga keladi. Sanoatda juda katta rol o’ynaydigan og’ir metallarning klarki ko’pincha juda kichik raqamlar bilan ifoda etiladi, lekin bu elementlarning ko’pchiligi tabiatda sodir bo’ladigan geoximiyaviy jarayonlar ta’sirida mineral moddalarning ruda konlari deb aytiladigan juda boy uyumlarini hosil qiladi. Agar mana shu sanoat uchun nihoyatda qimmatli metallarni qazib olish foydali bo’lgan konlarini vujudga keltiruvchi o’sha geoximiyaviy jarayonlar bo’lmaganida, texnika va madaniyat hozir ko’rib turganimizdek shunchalik katta taraqqiyotga erisha olmasdi va juda ko’p metallarni jinslardan laboratoriya sharoitlarida ajratib olinib, ularni juda qimmatbaho metallar deb hisoblanar edi. Vanadiy, seziy, galliy kabi metallar klarkining simob, vismut, kumush, oltin va boshqa elementlar klarkidan bir necha marta ortiq ekanligi juda ham xarakterlidir. Biroq ular juda ko’p qimmatli hususiyatga ega bo’lishiga qaramasdan kishilarning hayotiy turmushida qo’llanilmagan, chunki ularning sanoatbop miqdorda to’plangan konlari tabiatda nihoyatda kam uchraydi. Sanoat uchun muxim bo’lgan og’ir metallarning tabiiy birikmalari asosan sodda birikmalar bo’lib, ularning ayrimlari (Fe, Mn, Sn, Cr, W, Nb, Ta, Th, U) ko’proq kislorodli birikmalar tarzida tarqalgan xolda, ko’plari (Fe, Ni, Co, Zn, Cu, Pb, Hg, Mo, Bi, As, Sb, Ag va boshqalar) asosan oltingugurtli, margumushli va surmali birikmalar uyumlari bo’lib topiladi. Yer qobig’ining tarkibini, minerallarning taqsimlanishi bo’yicha olsak quyidagi manzarani ko’ramiz (ximiyaviy birikma turi asosida foiz miqdorida).
Mineral turlarini og’irligi jihatidan qaraganda butunlay boshqa manzarani ko’ramiz. V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman va boshqa olimlar tomonidan qayta hisoblanib chiqilgan klarklarga ko’ra Yer qobig’ining bizga ma’lum qismida ximiyaviy birikmalarning eng muxim tiplari uchun quyidagi raqamlar yuzaga keladi (og’irligiga nisbatan foiz hisobida). Silikatlar – 75%ga yaqin (dala shpatlari ulushiga 55% to’g’ri keladi). Oksidlar bilan gidrooksidlar – 17%ga yaqin, shu bilan birga kvarsga (xalsedon va opal bilan birga) 12,6%; temir oksidlari bilan gidrooksidlariga esa 3,6% to’g’ri keladi. Karbonatlar (asosan kalsit bilan dolomit) – 1,7% ga yaqin. Fosfatlar va ularga o’xshashlar (ko’proq apatit) – 0,7%ga yaqin. Xloridlar bilan ftoridlar 0,5% ga yaqin, bulardan xloridlardan – galit, ftoridlardan – flyuorit ko’p tarqalgan hisoblanadi. Sulfidlar bilan sulfatlar – 0,3-0,4% ga yaqin; sulfidlardan eng ko’p tarqalgani temir sulfidi – piritdir. Sof tug’ma elementlar – 0,1% ga yaqin, bundan 0,04% ga yaqini azot va 0,01% ga yaqini kislorodga to’g’ri keladi. Hozirgi paytda Yerning ustki qismining 71% ni dengizlar, okeanlar, daryolar va ko’llar tashkil qiladi. Planetamiz tarixiga nazar solsak, bundan 400-500 mln. yil avval okeanlardagi suvning satxi hozirgiga nisbatan 300-350 m yuqori bo’lgan. Taxminan 200 mln. yil ilgari mezozoy erasining trias davrida suvning pasayishi sodir bo’lgan. Hozirgi paytda Antarktida va Grenlandiyadagi muzliklarning erishi natijasida suvning miqdori yiliga 2 mm ko’tarilmoqda. Yer qimirlashlar natijasida sodir bo’ladigan to’lqinsimon harakatlarni (seysmik to’lqinlarni) kuzatish shuni ko’rsatadiki, yerning ustki qismidan ichkari qismiga tushgan sari zichlik tartibsiz ravishda ortib boradi. Shunga asoslanib yerni konsentrik zonal tuzilishga ega deyishimiz mumkin, u yadro va bir necha qavatdan tuzilgan. Yerni tashkil qiluvchi qavatlar geosferalar degan nom oldi. Kuzatish imkoniyatiga qarab geosferalar uchga bo’linadi: Gaz holatdagisi – atmosfera Suv holatdagi – gidrosfera Qattiq holdagi yer qobig’i – litosfera Atmosfera.Bu yerning tashqi qismini o’rab olgan havo qavati. Buning qalinligini so’nggi ma’lumotlarga asoslanib taxminan 20000 km deyishimiz mumkin. Atmosfera gazlarning mexanik aralashmasidan iborat bo’lib, ularning asosiy qismi azot va kisloroddan iboratdir. Oz miqdorda atmosfera tarkibiga inert gazlar (argon, geliy, neon, kripton, ksenon), suv bug’lari va karbonat angidrid gazi kiradi. Oxirgi ko’rsatilgan gaz miqdori mahalliy sharoitga bog’liq bo’lib, asosan unga vulqonlarning chiqishi, organizmlarning hayoti va boshqalar ta’sir qiladi. Uning o’rtacha miqdori 0,03% ga tengdir. Suv bug’larining miqdori ham o’zgaruvchan bo’ladi. Atmosferaning tarkibiy qismini xajmga nisbatan miqdori quyidagicha bo’ladi (% hisobida).
Atmosferaning asosan pastki qismida gazlardan tashqari organik va noorganik xolda yuzaga kelgan chang aralashmalari ham uchraydi. Chang miqdori juda o’zgaruvchan bo’lib, o’rtacha 1sm3 havoga 250000 chang zarrachasi to’g’ri keladi. Atmosfera uch qavatga bo’linadi: troposfera, stratosfera va ionosfera. Troposfera – atmosferaning yerga yaqin qavati bo’lib, litosfera bilan tutashadi. Troposferaning o’rtacha qalinligi 10-12 km. Hamma atmosfera massasining 79% troposferaga to’g’ri keladi. Troposfera uchun namlik miqdorining o’zgaruvchanligi, havo massalarining vertikal va gorizontal yo’nalishlar bo’yicha harakatlanishi, yuqoriga ko’tarilgan sari temperaturaning pasayishi (har 100 m.ga 0,5-0,6°S) harakterlidir. Troposferaning yuqori qismida, 10 – 12 km balandlikda o’rtacha temperatura –55°C ga teng. Troposfera geologiya uchun juda katta ahamiyatga ega, chunki yer yuzida sodir bo’ladigan hamma geologik jarayonlar shu troposfera bilan bog’liqdir. Stratosfera - troposferadan keyingi qavat bo’lib, balandligi 80-90 km ga etadi. Bu qavat 35 km gacha deyarli o’zgarmas temperaturaga ega bo’lib, so’ngra temperatura ko’tarilib boradi va taxminan 50 km ga etganda maksimumga yetib, so’ngra yana orqaga qaytadi. 80 - 90 km balandlikda temperatura –60°C bilan –90°C oralig’ida o’zgarib turadi. Ionosfera — 80 – 90 km balandlikdan boshlanib, taxminan 20 ming km gacha davom yetadi. Ionosferadan so’ng planetalararo bo’shliq boshlanadi. Bu qavat uchun ularni tashkil qilgan gazlarning yuqori darajada ionlanganligi va kichik zichlik xarakterlidir. Yerning sun’iy yo’ldoshlari bergan ma’lumotlarga qaraganda ionosferada balandlashgan sari temperaturaning ko’tarilishi kuzatiladi. Suvli qavat yoki gidrosfera. Gidrosfera bu yerning suvli qavatidir. Bu qavat dengizlardagi, okeanlardagi, daryolardagi, ko’llardagi va materiklarda joylashgan muzliklardagi tabiy suvlarni o’z ichiga oladi. Gidrosferadagi suvlar yer osti suvlari bilan bog’langan. Geosferalardan farqli ravishda, gidrosfera yerning to’liq qavatini egallamaydi. Gidrosferaning asosiy massasini bir-biri bilan tutashib dunyo okeanini hosil qilgan dengiz va okean suvlari egallaydi. Bular suv havzalariga qarab ikkiga bo’linadi. Okeanlar – dunyo okeanining umumiy miqdorining 89% to’g’ri keladi. Bularga Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy Muz okeanlari kiradi. Kontinentlar orasidagi va chekkalaridagi dengizlar. V.I.Vernadskiy hisobi bo’yicha, dunyo okeanlarining suvi (okeanosfera) 1370 mln. km3ni tashkil qilib, quruqlikdagi suv (16 km chuqurlikkacha) 400mln. km3ni tashkil qiladi. Dunyo okeanining o’rtacha chuqurligi 3,75km ni tashkil qiladi. Eng chuqur joy Tinch okeanida aniqlangan bo’lib, u bu joyda 10–11 km gacha yetadi (Marian, Fillipin va Kermandok botiqliklari). Atlantika okeanining o’rtacha chuqurligi -3,32 km; Xind okeaniniki – 3,89; Tinch okeaniniki – 4,03 km deb qabul qilingan. Gidrosferaning kimyoviy tarkibi quruqlikdagi va dengiz suvlari uchun turlichadir. Dengiz suvlari tuz eritmalaridan tashkil topgan bo’lib, ularni o’rtacha miqdori 35 g/l ni tashkil qiladi. Ob-havo sharoitlariga bog’liq ravishda bu miqdor o’zgarishi mumkin. Ichki dengizlarda va suv tez bug’lanadigan joylarda bu miqdor juda ko’tarilib, 47 g/l gacha yetadi. Dengiz suvlarida erigan asosiy birikmalar quyidagilardan iborat.
Yuqoridako’rsatilganbirikmalardantashqaridengizsuvlaridatarqalganxoldayerqobig’idauchraydiganhammakimyoviyelementlaruchraydi. Busuvlardaeriganxoldabiologikjarayonlargao’zta’siriniko’rsatadiganayrimgazlarhamuchraydi. Bulardanengahamiyatlisikislorodvaazotdir. Ammiakham, chuqurliklardaesakarbonkislotasihamuchraydi. Ayrimpaytlardadengizsuvlaridaoltingugurtlivodorodhamuchraydi. Qoradengizda 183 mchuqurlikkaetgandaoltingugurtlivodorodningmiqdorishunchalikko’payadiki, ayrimbakteriyalardantashqariorganikhayotbutunlaybo’lmaydi. Dengizvaokeanlarningyuqoriqismidasuvningtemperaturasigeografikkenglikvaiqlimgabog’liqravishda -3°Cdan (qishdaqutblarda), +32°Cgacha (yozdaekvatorda) bo’ladi. Chuqurlashgan sari temperatura bir-biriga yaqinlashadi. Katta chuqurliklarda (3000m) temperatura +2°C, +3°C dan ortmaydi, okeanning ostki qismida esa -1,3°C dan +3°C gacha bo’ladi. Qutb dengizlarda temperatura -0,7 dan -1,6°C gacha bo’ladi. Dengiz suvlarining zichligi ulardagi tuz miqdori va temepraturaga bog’liq bo’lib, o’rtacha 1,03 ga teng. Okean va daryolardagi bosim chuqurlashgan sari taxminan har 10 m ga 1 atm dan oshib boradi. Eng chuqur joylarda 10km chuqurlikda bosim 800-1000 atm ga etadi. Katta bosim dengiz suvlarining eritish qobiliyatini kuchaytiradi, bu esa okean chuqurliklaridagi organizmlarning taqsimlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Qattiq qavat–zamonaviy fikrlar asosan seysmik to’lqinlarning ichkariga o’tish tezligiga asoslanib kuzatish natijasida yer shari bir necha qavatdan yoki geosferalardan tuzilganligi isbotlangan bo’lib, ulardan asosiylari quyidagilardir: Litosfera yoki sialik qavat (yer qobig’i) Simatik (peridotit) qavat yoki yuqori mantiya Oraliq qavat Markaziy yadro Download 167.23 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||