Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
Download 0.85 Mb. Pdf ko'rish
|
mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
|
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.............................................
KIRISH 4
O‘zbekiston sobiq mustabid tuzum davrida chekka bir xom ashyo etkazib beruvi o‘lka hisoblanardi. Mustabid tuzumning boylik ketidan quvish, yirik miqyosdagi mablag‘larni talab etuvchi tashqa siyosatini olib borish uchun katta valyuta talab qilinardi. SHu bois mamlakat uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni topish ilinjida paxta xom ashyosini etishtirish tadbirlari kengaytirilgan edi. Bunday sermashaqqat va og‘ir mehnat talab qiluvchi sohani yuritish O‘zbekiston zimmasiga yuklatilgan ediki, natajada, O‘zbekistonda paxta yakkahukmronligi yuzaga kelgan edi. Paxta yakkahukmronligining o‘rnatilishi O‘zbekistonning ijtimoiy iqtisodiy hayotiga keng miqyosda salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Xususan, bu borada sobiq ittifoq rahbariyati paxtachilikdan yanada ko‘p mo‘l hosil olish maqsadida intensiv yo‘llarni «sinov»dan o‘tkazdi. Jumladan, kimyoviy vositalar yordamida Markaz tomonidan belgilangan xom xayoldan iborat katta miqdordagi rejani bajarishga zo‘r berildi. Natijada, paxta maydonlariga turli maqsadlarda sepilgan kuchli kimyoviy vositalar, paxta o‘simligiga foyda berishdan ko‘ra ko‘proq O‘zbekiston tabiatiga o‘zining o‘ta salbiy ta’sirini ko‘rsatdi. O‘zbekiston hukumati bu yillarda o‘zining diqqat- e’tiborini kompleks mexanizatsiyani joriy etishga, texnika va energetika bilan ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratdi. Shu bilan birga, umumittifoq yo‘l-yo‘riqlariga muvofiq paxtachilikni jadal rivojlantirishga majbur bo‘ldi. Paxtachilikni rivojlantirishga respublikadagi mavjud ilmiy kuchlar jalb qilindi. Ko‘rsatib o‘tilgan yillarda g‘o‘za seleksiyasi va urug‘chiligi sohalarida ko‘zga ko‘rinarli ilmiy siljishlar ro‘y berdi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining eksperimental biologiya institutida istiqbolli va viltga chidamli «Toshkent-1», «Toshkent-2», «Toshkent-3» kabi (hozirgi kunda bu navlar ham kasallanib, yoki boshqa navlarga chatishtirilishi natijasida o‘z ahamiyatini yo‘qotdi) chigit navlari yaratildi. SoyuzNIXI mutaxassislari chigitning yaxshi sifatli tola beradigan yuqori hosilli navlarini etishtirdilar.
5
Respublikaning taniqli olimlari, milliy ziyolilari o‘z xalqining taqdiriga befarq qarab turaolmadi, ogohlantiruvchi xatlar bilan ittifoq organlariga murojaat qildilar. Masalan, O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasining Prezidenti S.Sodiqov boshliq bir guruh taniqli olimlar ittifoq rahbar organlariga yozma ma’lumotnoma yo‘llab, unda qishloq xo‘jaligida ommaviy ravishda qo‘llanilayotgan pestitsidlar va zaharli kimyoviy moddalar inson salomatligiga va atrof muhitga halokatli ta’sir etayotganligini ma’lum qilgan edi. Biroq, Markaz bunday ogoh etishlarga aks-sado bermadi. Aksincha, O‘zbekiston rahbariyati qishloq xo‘jalik ishlarida eng zaharli kimyoviy vositalarni ishlatishni mustaqil ravishda cheklashga uringanda ittifoq rahbar doiralari ularni kengroq qo‘llashni qattiq turib talab qildilar. Bunday yondashuv shunga olib keldiki, O‘zbekistondagi vaziyat fojiaviy tus ola boshladi. Amalga oshirilgan kimyolashtirish dasturi o‘zining «hosili» na bera boshladi. Jumladan, o‘zbek Qishloqida keskin epidemiologik sharoit vujudga keldi, zaharlanishlar soni keskin ortdi, virusli gepatit bilan og‘riganlar ko‘paydi, boshqa xavfli kasalliklar ham tarqala boshladi. Masalan, 80-yillarning o‘rtalariga kelib Xorazm, Buxoro va Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublikasida katta yoshdagilarning 70 foizdan ortiqrog‘i va bolalarning 80 foizdan ko‘prog‘i bitta yoki bir nechta kasalliklar bilan og‘rigan edi. O‘zbek qishloqlariga dizenteriya, tuberkulyoz (sil) kabi yaramas kasalliklar shiddat bilan tarqala bosh- ladi. Xususan, 1980—1985 yillar oralig‘idagi davrda har 10 ming kishi hisobiga zararli o‘simtalar bilan og‘rigan bemorlar soni 204 kishidan 242 kishiga etdi, faol tuberkulyoz bilan kasallanish 1985 yilga kelib qishloq joylarida 5,4 ming kishiga etdi. Bolalar o‘limining ortishi chidab bo‘lmaydigan hollardan biri bo‘ldi. Agrar iщlab chiqarishdagi doimiy tanglik holati ittifoq rahbariyatini ishlab chiqarishning iqtisodiy rag‘batlantiruvchi omillarini qidirib topishga undadi. Shuni ham aytish kerakki, sovetlar tarixida ishlab chiqarish — iqtisodiy munosabatlar tizimini yangilashga, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik amaliyotini yumshatishga urinishlar bir necha marta qilingan. Lekin bularning 6
hammasi qisqa muddatli bo‘lib, mag‘lubiyatga uchragan, chunki mustabid sotsialistik tuzumning o‘zi xo‘jalik yuritishning oqilona tizimiga zid edi. Bundan tashqari, 1960 yildan boshlab Amudaryo va Sirdaryo havzalarida yangi yerlarni o‘zlashtirish sohasida keng miqyosli ishlar boshlab yuborildi, bular uchun daryo suvini qo‘shimcha ravishda tortib olish talab qilinardi. Natijada, Qoraqalpog‘istonda paxtachilik bilan bir qatorda sholichilik ham yuksak sur’atlar bilan rivojlandi. Biroq yerlarni o‘zlashtirish ilmiy asosda olib borilmadi. Dehqonchilikni rivojlantirish ham ekstensiv usulda amalga oshirilganligi sababli, suv resurslarining asossiz ravishda haddan ortiq darajada isrof qilinishiga olib keldi. Orolga esa uning «ulushi» berib turilmadi, bu esa dengizning qurib borishiga sabab bo‘ldi. 80-yillar o‘rtalariga kelib Orol dengizining sathi 13,8 metr pasayib ketdi, suv hajmi 390 mln. kub. metr, maydoni 40 ming kv. m. kamaydi. Natijada Orol va Orolbo‘ii muammosi jiddiy ravishda paydo bo‘ldi. Endilikda yuzaga kelgan ana shu ekologik va iqtisodiy muammolar faqat Orolbo‘yi uchun emas, balki butun Markaziy Osiyo va uning atrofidagi mamlakatlar uchun ham yaqqol ko‘zga tashlanib turgan muammo bo‘lib qoldi.
Download 0.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|