Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
Минтақа экологиясига салбий таъсир кўрсатаётган бошқа
Download 0.85 Mb. Pdf ko'rish
|
mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
|
2.2. Минтақа экологиясига салбий таъсир кўрсатаётган бошқа омилларнинг бартараф этиш тадбирлари
So‘nggi paytlarda Tojikiston rahbariyatining tashabbusi bilan Rog‘unda boshlab yuborilgan ulkan GES qurilishi hamda uning keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan mudhish oqibatlari haqida bot-bot gapirilmoqda. Bugungi kunda dunyoda ishlab chiqarilayotgan umumiy elektr energiyasining 20 foizga yaqini gidroelektrostantsiyalar – GESlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Tojikiston hukumati tomonidan qurilishi mo‘ljallanayotgan Rog‘un GESining balandligi 350 metr, ishlab chiqarish quvvati esa 3600 MVtni tashkil etadigan to‘g‘on dunyodagi eng yirik hisoblanmish GESlardan ham suv bosimi yoki to‘g‘onining balandligi bo‘yicha olti barobarga, quvvati bo‘yicha esa 144 barobarga ustunroqdir 34 . Shu
o‘rinda aytish kerak, katta gidroinshootlarning atrof-muhitga salbiy ta’siri va zarari borligi uchun Yevropada allaqachon ular xizmatidan voz kechish haqida qatiy qarorga kelib bo‘lingan. Shuning uchun ham 1998 yildan beri mazkur qit’ada ulkan to‘g‘onlardan foydalanishdan bosqichma-bosqich voz kechilmoqda. Davlatlararo diplomatiyada manfaatlar muvozanati e’tiborga olinishi xalqaro huquqning muhim tamoyillaridan sanaladi. Yuqoridagi muammoning hal etilishida O‘zbekiston rahbari va hukumati xalqaro huquq normalaridan kelib chiqqan holda, masalaga dunyo hamjamiyati e’tiborini qaratib kelmokda.
34 Mardonov I., Роғун ГЭС и – минтақа халқлари келажагига таҳдид / Xalq so‘zi gazetasi 2011 yil 20 may soni.
40
Yurtboshimizning boshqa mamlakatlar rahbarlari bilan oliy darajadagi qanday uchrashuvi bo‘lmasin, albatta, ushbu muammoga alohida e’tibor beriladi. Prezidentimizning Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Turkmaniston, AQSh, Yevropa Ittifoqi va boshqa davlat hamda tashkilotlar rahbarlari bilan bo‘lgan uchrashuvlaridagi muzokaralari bunga misoldir. Shuningdek, Yurtboshimiz 2010 yil 20 sentyabr kuni BMT Bosh Assambleyasining Ming yillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan oliy darajadagi yalpi majlisidagi nutqida ham transchegaraviy daryolarda suv inshootlarini qurishga mo‘ljallangan har bir loyiha xalqaro xolis ekspertiza natijalariga asoslangan hamda qo‘shni davlatlar bilan kelishilgan holda ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi zarurligini ta’kidlagan edilar. Shuningdek, Prezidentimizning ulkan gidroinshootlar o‘rniga kichik GES larni qurish har tomonlama samarali, arzon va ekologik jihatdan xavfsiz ekanligi to‘g‘risidagi fikrlari xalqaro hamjamiyat tomonidan qizg‘in qo‘llab-quvvatlangan. Masalan, Nyu-York davlat universiteti professori, ekologiya muammolari bo‘yicha ekspert A. Koddermanning bu boradagi fikri quyidagicha: “Men bugungi kunda yer yuzida iqlimning global o‘zgarishi tabiiy ofatlar soni va ko‘lami kengayishiga sabab bo‘layotgan bir paytda insoniyatning ulkan inshootlarni barpo etish bilan bog‘liq masalada o‘z mas’uliyatini keskin oshirishi lozim, deb hisoblayman. Bu jahonda eng yirik – Rog‘un GESini kurishga intilayotgan Tojikistonga ham taalluqlidir. Tojikiston bu ulkan inshootni barpo etishdan voz kechishi lozim” 35 .
hukumati ushbu muammoni xalqaro huquq normalari doirasida dunyo hamjamiyati e’tiborini jalb etgan holda hal etishga harakat qilmoqda. Shu o‘rinda masalaga taalluqli quyidagi ikki xalqaro Konventsiya – Transchegaraviy ochiq suv oqimlari va xalqaro ko‘llarni muhofaza qilish hamda foydalanish bo‘yicha Konventsiya (Xelsinki, 1992 yil 17 mart) va Xalqaro ochiq
35 Mardonov I., Роғун ГЭС и – минтақа халқлари келажагига таҳдид Xalq so‘zi gazetasi 2011 yil 20 may soni.
41
suv oqimlaridan kemalar qatnamaydigan turda foydalanish huquqi to‘g‘risidagi Konventsiya (Nyu-York, 1997 yil 21 may) normalarini ta’kidlab o‘tish o‘rinlidir. Ushbu Konventsiyalarda transcheragaviy daryolardan qanday foydalanish, vujudga kelgan muammolarni hal etish kabi masalalar belgilab qo‘yilgan. Masalan, Nyu-York Konventsiyasining 6-moddasi 1-qismida xalqaro suv oqimlaridan adolatli va oqilona foydalanish shartlari ko‘rsatilgan bo‘lib, unga ko‘ra, o‘z hududidan xalqaro suv oqimlari o‘tadigan har bir davlatga gidrogeografik, iqlimiy, ekologik va boshqa tabiiy xarakterga ega omillarni, shuningdek, qo‘shni davlatlarning suvga bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojini, transchegaraviy suv oqimlarining bir davlat tomonidan monopollashtirilishi yoki xo‘jasizlarcha ishlatilishi oqibatida boshqa bir davlat ko‘radigan zarar va shunga o‘xshash boshqa omillarni hisobga olib borishni belgilab beradi. Tojikiston rahbariyati esa yuqorida qayd etilgan Konventsiyalarni imzolamaganligini ro‘kach qilib, umume’tirof etilgan xalqaro huquq normalariga zid ravishda “iqtisodiy o‘sishga” qaratilgan rejalarini o‘jarlik bilan himoya qilishdan nariga o‘tmadi. Bundan tashqari, mintaqa ekologiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan yana bir omillardan biri “Tojikiston alyuminiy kompaniyasi” davlat unitar korxonasi (“Talko” DUK) chiqarayotgan tashlanmalar bo‘ldi. Ushbu korxona tomonidan Surxondaryo viloyatining shimoliy hududlarini transchegaraviy ifloslantirayotgani xususidagi masala keyingi yillardagi asosiy masalalar qatoridan joy oldi. 1975 yilda ekologik standartlarga rioya etilmasdan, zamon talablariga javob bermaydigan texnologiyalar asosida qurilgan mazkur korxona atrof-muhitni zaharli birikmalar bilan zararlantiradigan manbaga aylandi. «Tojikiston alyuminiy zavodi» davlat unitar korxonasi Dushanbe shahri g‘arbidan oltmish kilometr uzoqlikda, Tursunzoda shahri yaqinida joylashgan. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, u yiliga 350-400 ming tonna alyuminiy ishlab chiqarish quvvatiga ega. Korxona O‘zbekiston Respublikasi chegarasidan atigi 18 kilometr masofada joylashgani bois mamlakatimizning Surxondaryo 42
viloyatidagi Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy va Jarqo‘rg‘on tumanlarining 1,1 million nafardan ortiq aholisi uning zararli ta’siri ostida qolmoqda. «Talko»ning sanoat chiqindilari Surxondaryo viloyati atrof-muhiti va qishloq xo‘jaligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Birinchi navbatda, atmosfera havosi ifloslanmoqda. «Talko» DUK atmosferaga har yili o‘rtacha 22-23 ming tonna zaharli moddalar chiqarmoqda. Ularning asosiy tarkibini oltingugurt angidridi, azot oksidlari, ftorli vodorod va boshqa zaharli moddalar tashkil qiladi 36 .
qurilgan mazkur zavod faoliyati mintaqada ming yillar davomida shakllangan ekotizim buzilishiga, aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot olami uchun katta xavf tug‘ilishiga sabab bo‘layotir 37 . Ular orasida ftorli vodorod o‘ta xavfli bo‘lib, bu moddaning atmosferaga chiqarilishi yiliga qariyb 122 tonnani tashkil etadi. SHamol yo‘nalishlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, ular, asosan, shimoliy hamda shimoli-sharqiy yo‘nalish bo‘yicha esadi va buning natijasida zavod atmosferaga chiqarayotgan zaharli moddalarning asosiy miqdori 18-19 soat ichida havo oqimi orqali Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Uzun, Denov, Jarqo‘rg‘on va boshqa tumanlariga tarqalib, bu erdagi hududlarni zaharlamoqda. Masalan, 2006 — 2011 yillarda Sariosiyo tumani hududi atmosfera havosida ftorli vodorod tarkibi ruxsat etilgan o‘rtacha yillik konsentratsiya miqdoridan 1,8-2 barobar oshganini ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, yozda ftorli vodorodning yuqori darajada quyuqlashishi kuzatilmoqda va bu ko‘rsatkich ruxsat etilgan konsentratsiya miqdoridan 3,4 barobar ko‘pdir. Atmosfera havosida ftorli vodorod miqdori ko‘payib borayotgani oqibatida tuproq, suv resurslari zararlanmoqda, qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligi, chorvachilik mahsuldorligi pasayib ketmoqda, shuningdek, aholi salomatligi va genofondiga salbiy ta’sir etmoqda.
36 Алихонов Б., Сангинов С., Ўзбекистон ҳудудларининг Тожикистондаги «Талко» давлат унитар корхонаси томонидан трансчегаравий зарарланиши оқибатларининг таҳлили/ “Халқ сўзи” газетаси. 37 Иванова А., Атроф-муҳитнинг трансчегаравий ифлосланиш муаммолари ва уларни ҳал этиш йўллари/ ЎзА, 22.08.2013
43
Ayniqsa, tuproq ko‘p zararlanmoqda. «Talko» DUK zaharli chiqindilari ta’siri ostida qolayotgan hududlarda o‘tkazilgan tadqiqotlar bu erdagi tuproq tarkibida katta miqdorda ko‘chib yuruvchi ftor to‘planganini ko‘rsatmoqda. Ayni paytda zararlanish manbaidan 150 kilometr radiusdagi hududlar suvda eriydigan ftor bilan zaharlangan. Qayd etilgan hududlarda ko‘p yillar mobaynida ftor to‘planib, kuchli ta’sir ko‘rsatayotgani natijasida tuproq tarkibi butunlay o‘zgarib ketgan va bu holat uning kimyoviy-biologik vazifasi buzilishi hamda ekologik vaziyatning yomonlashuviga sabab bo‘lmoqda. Shuningdek, «Talko» DUK chiqarayotgan zaharli moddalar qishloq xo‘jalik ekinlari va chorvachilikka ham salbiy ta’sir ko‘rsatayotgani tashvish uyg‘otadi. Uzoq yillar mobaynida tuproq tarkibida yuqori konsentratsiyali suvda eriydigan ftorning to‘plangani o‘simliklarning rivojlanishiga ham salbiy ta’sir o‘tkazmoqda, buning natijasida sabzavot ekinlari hosildorligi hamda sifati pasayib borayotgani kuzatilmoqda. Misol uchun, ftorli vodorod bilan kuchli zararlangan Sariosiyo, Uzun va Denov tumanlari hududida sabzavot ekinlari hosildorligi 46 foizga kamaygan. Bundan tashqari, «Talko» DUK chiqarayotgan zaharli moddalar urug‘larning unib chiqishi, daraxtlarning meva tugishi, o‘simliklarning o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, poliz ekinlari hosildorligi 24,4, sabzavotlar hosildorligi 34, uzum hosildorligi 37,8 foizga kamayib ketgan. Meva- sabzavotlarda ftoridlar quyuqligi ruxsat etilgan konsentratsiya miqdoridan 11- 19,
bug‘doyda 5-6,5 foizni tashkil etishi aniqlangani ham o‘ta tashvishlanarlidir 38 .
o‘simliklarni iste’mol qilishi ularning organizmida jiddiy fiziologik o‘zgarishlar, ya’ni kalsiy va yod balansi buzilishi, tishlarining qimirlab qolishi va tushishi,
38 Алихонов Б., Сангинов С., Ўзбекистон ҳудудларининг Тожикистондаги «Талко» давлат унитар корхонаси томонидан трансчегаравий зарарланиши оқибатларининг таҳлили/ “Халқ сўзи” газетаси.
44
naychasimon suyaklari qiyshayishi, bo‘g‘inlari shikastlanishi, flyuroz, osteodistrofiya, osteoporoz, osteomalyasiya kasalliklarining paydo bo‘lishi, raxit va boshqa kasalliklarga chalinishiga sabab bo‘lmoqda. Misol uchun, klinik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, Sariosiyo tumanida 3-5 yoshdagi hayvonlarning 80-90 foizining tishlarida qora dog‘lar, ularning edirilishi, teshilishi va oqibatda tushishi kuzatilmoqda. Ozuqa va biomateriallar tarkibida ftorning yuqori darajada bo‘lishi hayvonlar organizmida jiddiy o‘zgarishlarga olib kelmoqda va bu ularning chala nasl berishi, muhitga chidamliligining pasayishi, yaroqsizligiga va o‘lik nasl tug‘ilishiga sabab bo‘lmoqda. Bu tumanlarda qoramollarning o‘rtacha solishtirma og‘irligi viloyatning boshqa tumanlariga qaraganda 15-20 kilogrammga kam. Bundan tashqari, tadqiqotlar davomida sutda ftor quyuqligi ruxsat etilgan konsentratsiya miqdoridan 9-13, go‘shtda 10,9 foizga oshgani aniqlandi. Eng xavfli tomoni shundaki, «Talko» DUK atmosferaga chiqarayotgan moddalar aholi salomatligi va genofondiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Alyuminiy olishda ftorli vodoroddan tashqari, katta miqdorda uglerod va oltingugurt oksidlarining zaharli gazlari ham ajralib chiqadi. Ular insonda yiringli bronxit, o‘pkaning surunkali shamollashi, bosh aylanishi, migren va qon bosimi oshishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, zaharli chiqindilar xotin-qizlarning reproduktiv salomatligiga xavfli
ta’sir ko‘rsatmoqda. Surxondaryo viloyatining ko‘rsatib o‘tilgan tumanlarida bolalar va katta yoshli aholining patologik o‘zgarishlar bo‘yicha kasallanishi viloyat bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan 3 barobar yuqoridir. 1994 yil 17 noyabrda imzolangan Tojikiston alyuminiy zavodining salbiy ta’siri zonasida ekologik ahvolni yaxshilash bo‘yicha hamkorlikka oid O‘zbekiston-Tojikiston hukumatlararo bitimi ham amalda bajarilmayotir 39 .
39 Иванова А., Атроф-муҳитнинг трансчегаравий ифлосланиш муаммолари ва уларни ҳал этиш йўллари/ ЎзА, 22.08.2013
45
Ayni vaqtda 2011 yilda Uzun tumanida aholining umumiy kasallanishi 2006 yildagiga nisbatan 24,2, Sariosiyo tumanida 12,7 foizga, nafas olish organlari kasalliklari soni 3,4, endokrin tizimi kasalliklari 2,8 barobar, ovqat hazm qilish organlari 27,7, shuningdek, qon va qon hosil qilish organlari kasalliklari 29,4 foizga oshgani qayd etildi. «Talko» DUK ta’siri zonasida yashayotgan Sariosiyo tumani aholisi salomatligini tekshirish natijalari umumiy kasalliklar tarkibida quyidagi xastaliklar ko‘p uchrashini ko‘rsatdi: — nafas olish organlari (2006 yildagi 24 foiz o‘rniga 2011 yilda 27,8 foiz); — ovqat hazm qilish organlari (12,6 foiz o‘rniga 14,7 foiz); — endokrin tizimi (11,2 foiz o‘rniga 14,1 foiz); — qon va qon hosil qilish organlari (12,6 foiz o‘rniga 15,3 foiz) Atrof- muhitning aholi salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi oqibatida yuqorida qayd etilgan tumanlarda o‘rtacha umr ko‘rish ko‘rsatkichlari ayollarda 68, erkaklarda 65 yoshni tashkil qilmoqda. Holbuki, respublikamiz bo‘yicha bu ko‘rsatkich ayollarda 75, erkaklarda esa 72 yoshni tashkil etadi «Talko» DUK chiqindilaridan ko‘p zarar ko‘rgan tumanlarda, masalan, Surxondaryo viloyatining SHo‘rchi tumaniga nisbatan, homilaning tushib qolishi (2-2,5 marta ko‘p), homila normal rivojlanmagani sababli abortlar (har ming nafar tuqqan ayollarning 16 nafaridan 9 nafarida), muddatidan oldin tug‘ish (har ming tuqqanayolning 34 nafaridan 13 nafarida), chala va vazni kam (2500 grammga etmagan) bolalarning tug‘ilishi (tug‘ilgan har ming bolaning 35-45 nafaridan 26 nafarida) kuzatilmoqda.Ushbu tumanlarda homiladorlikning 95 foizi yuqori darajadagi qalqonsimon bez, tanosil tizimi kasalliklari bilankechmoqda. Bundan tashqari, «Talko» DUKning tarkibida ftor bor chiqindilarining ta’siri natijasida homiladorlarni ultratovush orqali tekshirishda ularning homilasi rivojlanishida tug‘ma nuqsonlar 2006 yildagi 0,6 foiz o‘rniga 2011 yilda 2,8 foizga (4,6 barobar) oshgan. Qonni biokimyoviy tekshirishlar esa bu ko‘rsatkich tegishincha 8,2 foizdan 14,8 foizga, ya’ni 1,8 marta oshganini ko‘rsatmoqda. 2006 — 2011 46
yillarda homilador ayollar skriningida 687 holatda homila rivojlanishida tug‘ma nuqsonlar, ularning qoni biokimyoviy tekshirilganda esa, 979 holatda patologik o‘zgarishlar mavjudligi aniqlandi 40 .
tumanida o‘lik tug‘ilgan chaqaloqlar soni 7,7 barobar ko‘paygan. 2011 yilda Denov, Sariosiyo va Uzun tumanlarida o‘lik tug‘ilgan chaqaloqlar soni viloyat bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan 27,3 foizga ko‘pdir. Bundan tashqari, 2011 yilda ushbu tumanlarda: — 16 yoshgacha bo‘lgan 3106 nafar nogiron bola ro‘yxatga olingan, bu 2006 yildagiga nisbatan 9,5 foiz, Sariosiyo tumanida esa 17,1 foiz ko‘pdir; — 16 yoshdan katta 12655 nafar nogiron ro‘yxatga olingan, bu 2006 yildagiga nisbatan 1,5 barobar, Sariosiyo tumanida esa 1,6 barobar ko‘pdir. «Talko» DUK tomonidan Uzbekiston Respublikasining Surxondaryo viloyati aholisi salomatligi va atrof-muhitiga etkazilgan iqtisodiy zarar tahlil qilib chiqildi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 2006 — 2011 yillarda viloyatning to‘rt tumani (Sariosiyo, Uzun, Denov, Jarqo‘rg‘on) atrof-muhitiga etkazilgan ekologik- iqtisodiy zarar 100,8 million dollar hajmida (ekologik-iqtisodiy zarar Engel ko‘rsatkichlaridan foydalangan holda hisoblab chiqildi) baholanmoqda. So‘nggi besh yilda Surxondaryo viloyatining Denov, Jarqo‘rg‘on, Sariosiyo va Uzun tumanlari qishloq xo‘jaligiga etkazilgan iqtisodiy zarar 174,97 million dollar
hajmida
baholanmoqda, jumladan: — qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligi pasayishi hisobidan — 8,08 million dollar;
— sog‘ib olinadigan sut miqdori kamayishi hisobidan — 33,2 million dollar;
— chorva mollar vaznining kamayishi hisobidan — 133,7 million dollarni tashkil etadi.
40 Алихонов Б., Сангинов С., Ўзбекистон ҳудудларининг Тожикистондаги «Талко» давлат унитар корхонаси томонидан трансчегаравий зарарланиши оқибатларининг таҳлили/ “Халқ сўзи” газетаси.
47
Hisob-kitoblarga muvofiq, aholi salomatligi va genofondiga har yili etkazilayotgan iqtisodiy zarar 31,2 million dollardan oshmoqda. Jumladan, aholi salomatligini tiklash va genofondini saqlashga Davlat byudjeti hisobidan 20,8, aholi tomonidan 10,4 million dollar sarflanmoqda. SHular qatorida flyuoroz kasalligini davolash xarajatlari 16,07, xotin-qizlar va bolalar salomatligini mustahkamlash uchun 0,75, qon va qon hosil qilish organlari kasalliklarini davolash uchun 4,8, endokrinologik va ovqat hazm qilish organlari kasalliklarini davolash uchun 3,3, nafas olish organlari kasalliklarini davolash uchun 3,9 million dollar yo‘naltirilmoqda. Bunda faqat 2007 — 2011 yillarda etkazilgan iqtisodiy zarar miqdori 156 million dollardan ortiq bo‘lganini alohida qayd etish joiz. 2007 — 2011 yillarda 16 yoshgacha bo‘lgan nogiron bolalar, shuningdek, 16 yoshdan katta nogironlar ehtiyojlari uchun Davlat byudjetidan 28 million dollar sarflandi. SHu tariqa, «Talko» DUK tomonidan so‘nggi besh yilda Uzbekistonga etkazilgan jami iqtisodiy zarar 447,3 million dollarni tashkil etdi. «Talko» DUK faoliyatining xavfli oqibatlaridan tashvishga tushgan Surxondaryo viloyati aholisi bundan bir yil avval mazkur korxona hamda xalqaro tashkilotlar rahbariyati e’tiborini tortish maqsadida qator norozilik aksiyalarini o‘tkazgan edi. Ular BMT Bosh Assambleyasi, YUNEP va Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotiga qarata «Tojikiston alyuminiy kompaniyasi» davlat unitar korxonasining zararli ishlab chiqarishini zudlik bilan to‘xtatish, «Talko» DUKda ushbu korxonaning unga tutash hududlar aholisiga, flora va faunasiga etkazgan zararini aniqlash uchun nufuzli xalqaro mustaqil ekspertlarni jalb qilgan holda, ekologik ekspertiza o‘tkazish, korxona to‘liq modernizatsiya qilinishi va zamonaviy tozalash qurilmalari bilan jihozlanishi, korxonaning bir necha o‘n yillik faoliyati davomida mintaqa aholisi salomatligiga va atrof-muhitga etkazilgan zararni to‘liq qoplash majburiyatini yuklashdan iborat pozitsiyasi bayon etilgan Murojaatni qabul qilgan edi. Surxondaryo viloyati aholisining 757 mingdan ortiq kishi imzolagan ushbu Murojaatida: «Biz ishonamizki, kindik 48
qoni to‘kilgan o‘z ona-erida xavfli sanoat ishlab chiqarishining zararli chiqindilari tufayli sog‘lom atrof-muhitga ega bo‘lish huquqidan mahrum bo‘layotgan odamlar taqdiri xalqaro hamjamiyatni befarq qoldirmaydi», deb ta’kidlangan edi. O‘zbekiston Ekologik harakati ushbu Murojaatni BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun, BMTning Atrof-muhit bo‘yicha dasturi ijrochi direktori Axim SHtayner va Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti bosh direktori, doktor Margaret CHenga yo‘lladi va ularni «Tojikiston alyuminiy kompaniyasi» DUK sanoat chiqindilaridan zarar ko‘rayotgan mintaqa aholisi hamda atrof-muhitni himoya qilishga chaqirdi. Ushbu masalalar 2010 yil 16-17 noyabr kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tgan «O‘rta Osiyoning transchegaraviy ekologik muammolari: ularni hal etishda xalqaro huquq mexanizmlarini qo‘llash» xalqaro konferensiyasida, shuningdek, 2011 yil 9 dekabrda «Ekologik xavfsizlik, salomatlikni muhofaza qilishning dolzarb muammolari: ularni hal etishda fuqarolik jamiyati institutlarining o‘rni» mavzuida o‘tgan xalqaro davra suhbatida atroflicha muhokama etildi. Jamoatchilikni tashvishga solayotgan bu masalalar «Talko» DUK rahbariyatiga ham bir necha marta etkazildi. Masalan, O‘zbekiston Ekologik harakati korxonaning atrof-muhit va aholi salomatligiga etkazayotgan transchegaraviy ta’siri masalasini muhokama etish, zararlash manbalari, shuningdek, ularning ta’sir zonalarida birgalikda o‘lchash ishlarini o‘tkazish maqsadida 2011 yil sentyabr va oktyabr oylarida korxona rahbariyatiga yo‘llagan maktublarida O‘zbekiston ekologlarining «Talko» DUK vakillari bilan zavod hududida uchrashuv o‘tkazishini taklif etdi 41 .
yil 8 sentyabrda «Ozodi» radiosiga bergan intervyusi korxonaga shunday taklif bilan murojaat qilishga majbur etdi. U o‘z intervyusida O‘zbekiston Ekologik
41 Алихонов Б., Сангинов С., Ўзбекистон ҳудудларининг Тожикистондаги «Талко» давлат унитар корхонаси томонидан трансчегаравий зарарланиши оқибатларининг таҳлили/ “Халқ сўзи” газетаси.
49
harakati, go‘yoki, korxona ishlab chiqarish chiqindilarining transchegaraviy ta’siri masalalarida «hech qanday tahlillar o‘tkazmasdan shubhali ma’lumotlarga tayanayotgani» va «O‘zbekiston kompaniyaning har ikki tomon mutaxassislari ishtirokida birgalikda o‘lchash ishlarini o‘tkazish to‘g‘risidagi taklifini rad etgani»ni keltiradi. «Talko» DUK boshqaruvchi direktori S.F. SHaripovdan olingan javobda shunday deyilgan: «Talko» DUK ishlab chiqarish faoliyatining transchegaraviy ta’siri bilan bog‘liq masalalar Tojikiston Respublikasi hukumat tuzilmalarining doimiy nazoratida. «Talko» DUK davlat korxonasi hisoblanadi va shu sababli atrof-muhitni muhofaza qilish, transchegaraviy ta’sir ko‘rsatishni baholash va muhokama etish bo‘yicha korxona faoliyatini yaxshilashga oid takliflarimiz Tojikiston Respublikasi hukumatiga taqdim etilgan. Tojikiston va O‘zbekiston korxonalari faoliyatining atrof-muhitga transchegaraviy ta’sir ko‘rsatishi masalalarini muhokama etishga doir biz va siz bildirgan takliflar yuzasidan qarorlarni har ikki davlat hukumat tuzilmalari qabul qilish vakolatiga egadir». «Talko» DUK boshqaruvchi direktorining javobi yuqorida tilga olingan korxona axborot-tahlil departamenti rahbarining bayonotiga mutlaqo ziddir. Ayni paytda 2012 yilning aprelida turli veb-saytlarda Tojikistonning «Talko» ta’sir zonasidagi ekologik ahvolni birgalikda o‘rganish to‘g‘risidagi taklifiga qaramay, O‘zbekiston ushbu tadbirlarda ishtirok etishdan ataylab bosh tortayotgani haqidagi gaplar yana takrorlangan (www/ferghana.ru saytidagi Tojikiston Respublikasining Rossiyadagi elchixonasi bayonotiga tayangan holda e’lon qilingan «Dushanbe Toshkentni Tojikistonda ijtimoiy qo‘zg‘olon ko‘tarish bo‘yicha ig‘vo
tarqatayotganlikda ayblamoqda» sarlavhali maqola;
www.ariana.su saytidagi P. Bolotovning «O‘zbekiston — Tojikiston munosabatlaridagi tanglik» maqolasi; www.avesta.tj saytidagi Tojikistonning Rossiyadagi elchixonasi rasmiy saytida joylashtirilgan press-relizga tayangan «O‘zbekiston Tojikistondan hududining bir qismini berishni talab qilmoqda» sarlavhali maqola shular jumlasidandir). Bizningcha, bunday pozitsiya 50
Tojikiston qo‘shni davlat hududlarining zararlanishi sababli yuzaga kelgan muammolarni muhokama etish va hal qilish niyatida emasligidan, daromad ketidan quvib, Tojikiston hamda O‘zbekiston fuqarolarining hayoti va salomatligini xavf ostiga qo‘yishdan ham tap tortmasligidan dalolat beradi. O‘zbekiston hududlarining Tojikiston alyuminiy zavodi tomonidan transchegaraviy zararlanish oqibatlarining tahlili natijasida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: «Talko» DUK atmosferaga chiqarayotgan zararli moddalar ta’siri zonasida joylashgan O‘zbekistonning Surxondaryo viloyatidagi Sariosiyo, Uzun, Denov va Jarqo‘rg‘on tumanlarida ekologik vaziyat yildan-yilga murakkablashib bormoqda, bu holat ushbu tumanlar aholisi salomatligi hamda genofondiga, qishloq xo‘jaligi va chorvachiligiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, O‘zbekiston Respublikasiga katta ekologik-iqtisodiy zarar yetkazmoqda. 1. «Talko» DUK O‘zbekiston Respublikasiga 447,3 million dollar miqdorida etkazilgan zararni qoplashi zarur. SHu bilan birga, «Talko» DUK tomonidan chiqarilayotgan zararli moddalarning salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida: 1) Korxonaning odamlar hayotiga xavf solayotgan va atrof-muhitga zarar etkazayotgan faoliyatini to‘xtatish; 2) «Talko» DUKning atrof tabiiy muhitga ko‘rsatayotgan ta’sirini baholash; 3) «Talko» DUKda texnologik jarayonlar va gazni tozalash uskunalarini to‘liq modernizatsiya qilish, «Talko» DUK chiqarayotgan zararli moddalarni bosqichma-bosqich kamaytirish bo‘yicha texnik ishlar dasturi tadbirlarini izchil amalga oshirish;
51
XULOSA Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, sovet mustabid tuzumi hukmronligi sharoitida sun’iy tarzda yuzaga keltirilgan Orol fojeasi global ahamiyat kasb etib, mintaqa doirasida hal etish mushkul bo‘lgan muammolardan biriga aylandi. Bundan tashqari, so‘nggi paytlarda Tojikiston rahbariyatining tashabbusi bilan Rog‘unda boshlab yuborilgan ulkan GES qurilishi hamda uning keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan mudhish oqibatlari haqida bot-bot
52
gapirilmoqda. Bugungi kunda dunyoda ishlab chiqarilayotgan umumiy elektr energiyasining 20 foizga yaqini gidroelektrostantsiyalar – GESlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Tojikiston hukumati tomonidan qurilishi mo‘ljallanayotgan Rog‘un GESining balandligi 350 metr, ishlab chiqarish quvvati esa 3600 MVtni tashkil etadigan to‘g‘on dunyodagi eng yirik hisoblanmish GESlardan ham suv bosimi yoki to‘g‘onining balandligi bo‘yicha olti barobarga, quvvati bo‘yicha esa 144 barobarga ustunroqdir. Shu o‘rinda aytish kerak, katta gidroinshootlarning atrof-muhitga salbiy ta’siri va zarari borligi uchun Yevropada allaqachon ular xizmatidan voz kechish haqida qatiy qarorga kelib bo‘lingan. Shuning uchun ham 1998 yildan beri mazkur qit’ada ulkan to‘g‘onlardan foydalanishdan bosqichma-bosqich voz kechilmoqda. Bundan tashqari, mintaqa ekologiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan yana bir omillardan biri “Tojikiston alyuminiy kompaniyasi” davlat unitar korxonasi (“Talko” DUK) chiqarayotgan tashlanmalar bo‘ldi. Ushbu korxona tomonidan Surxondaryo viloyatining shimoliy hududlarini transchegaraviy ifloslantirayotgani xususidagi masala keyingi yillardagi asosiy masalalar qatoridan joy oldi. 1975 yilda ekologik standartlarga rioya etilmasdan, zamon talablariga javob bermaydigan texnologiyalar asosida qurilgan mazkur korxona atrof-muhitni zaharli birikmalar bilan zararlantiradigan manbaga aylandi. «Tojikiston alyuminiy zavodi» davlat unitar korxonasi Dushanbe shahri g‘arbidan oltmish kilometr uzoqlikda, Tursunzoda shahri yaqinida joylashgan. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, u yiliga 350-400 ming tonna alyuminiy ishlab chiqarish quvvatiga ega. Korxona O‘zbekiston Respublikasi chegarasidan atigi 18 kilometr masofada joylashgani bois mamlakatimizning Surxondaryo viloyatidagi Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy va Jarqo‘rg‘on tumanlarining 1,1 million nafardan ortiq aholisi uning zararli ta’siri ostida qolmoqda. «Talko»ning sanoat chiqindilari Surxondaryo viloyati atrof-muhiti va qishloq xo‘jaligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bunday noxush holatlarning oldini olish va uning aholi salomatligi va 53
yashash tarziga bo‘lgan salbiy tahdidlarini yumshatish borasida O‘zbekiston hukumati katta kuch-g‘ayrat sarfladi. Xususan, bu borada amalga oshirilgan tadbirlar natijasida Orolbo‘yida istiqomat qiluvchi aholining ijtimoiy-iqtisodiy ta’minlanganlik darajasi oshib, turmushi farovonlashdi. Aholi sog‘lig‘ini saqlash borasida amalga oshirilgan ishlar tufayli mintaqada, xususan O‘zbekiston tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro va Navoiy viloyatidagi ahvol birmuncha yaxshilanishiga erishildi. Ammo, O‘zbekiston tomonidan amalga oshirilgan bunday keng ko‘lamli tadbirlarga qaramasdan, bu muammo global ahamiyat kasb etgani va ko‘lamining nihoyat darajada kengligi bois bu borada amalga oshirilgan loyiha hamda dasturlarga qo‘shimcha tarzda yana ko‘plab tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «Orol dengizi mintaqasidagi ekologik ofat oqibatlarini yumshatish bo‘yicha hamkorlikni rivojlantirish» mavzusidagi xalqaro konferensiyasida so‘zlagan nutqida ta’kidlanganidek “Mintaqa mamlakatlari Orol dengizi halokatining atrof-muhit va bu erda yashayotgan aholi hayoti va faoliyatiga etkazayotgan ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar oqibatlarini bartaraf etish uchun etarlicha mablag‘ va moddiy-texnik imkoniyatlariga ega emas. Shu bois Birlashgan Millatlar tashkiloti, boshqa xalqaro tashkilotlar va rivojlanish bo‘yicha hamkor davlatlarning samarali amaliy yordamisiz dunyo miqyosidagi ushbu muammoni hal etib bo‘lmaydi”.
Download 0.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|