Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
I-BOB. SOVET MUSTABID TUZUMI DAVRIDA EKOLOGIK
Download 0.85 Mb. Pdf ko'rish
|
mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
|
I-BOB. SOVET MUSTABID TUZUMI DAVRIDA EKOLOGIK
MUAMMOLARNING SUN’IY TARZDA VUJUDGA KELTIRILISHI 7
&. O‘zbekistonda paxta yakkahokimligi va uning salbiy oqibatlari Markazning iqtisodiy jabhadagi o‘zboshimchaligi urush yillarida e’tiborsiz qolgan o‘zbek qishloqlariga salbiy ta’sir ko‘rsatgan edi. Chunki urush davrida imkon darajada qishloqdan (oziq-ovqat, xom ashyo, ishchi kuchlari va h.k.) olindi, lekin qishloqqa esa hech narsa berilmadi. Oqibatda qishloq xo‘jaligida sovet agrar siyosatining tobora yangi-yangi zararli illatlari o‘zini namoyon qila boshladi. Stalin ma’muriyati kommunizmga jadal yurishdan iborat xayoliy rejalarini ro‘yobga chiqarish maqsadida odatdagidek qishloqda ma’muriy-tazyiq o‘tkazishga zo‘r berdi. Jamoa va davlat xo‘jaliklaridan davlatga mahsulot etkazib berishni keskin oshirish talab qilindi, bunda xo‘jalik imkoniyatlaridan emas, balki davlat ehtiyojlaridan kelib chiqildi. Qishloq xo‘jaligini yuksaltirish uchun yirik kapital mablag‘lar talab qilinardi. Biroq ular etarlicha berilmasdi. Urushdan keyingi davrda O‘zbekistonning agrar ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun umumiy mablag‘lar hajmining bor-yo‘g‘i 7%i ajratildi 1 . Davlatning jamoa xo‘jaliklariga «yordami» asosan texnika etkazib berishdan iborat bo‘ldi, bu texnika esa MTSlar tasarrufida edi. Shu bilan birga, jamoa xo‘jaliklari mahsulotlariga belgilangan xarid narxlari urushdan oldin qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlanib qoldi, vaholanki, dehqon xo‘jaliklari oladigan sanoat mahsulotlarining narxlari esa 20 baravar ortdi. Natijada davlat qishloq xo‘jalik mahsulotlarini deyarli tekinga oladigan bo‘ldi 2 .
etmaydigan soliqlar solish bilan birga qo‘shib olib borilardi. Qishloq ahli bittadan ortiq sigir saqlashi mumkin emasdi. Meva beradigan har tup daraxtdan ham soliq undirilardi. Shu bilan birga shaxsiy tomorqa xo‘jaligi miqdori ham
1 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 533. 2 Ўша манба. -Б. 534
8
doimiy ravishda qisqartirib borildi. Agar 1950 yilga qadar tomorqa uchastkalari normasi 0,15 ga.dan 0,25 ga miqdor atrofida belgilangan bo‘lsa, 1950 yil yanvardan boshlab tomorqa uchastkalari qisqartirilib, 0,12—0,15 ga keltirildi. Dehqon xo‘jaliklaridan kesib olingan sug‘oriladigan erlar, bog‘lar, uzumzorlar jamoa xo‘jaliklariga berildi. Urushdan keyingi yillarda tomorqa uchastkalari haqiqatda qishloq mehnatkashlarining qo‘shimcha mahsulot olish manbai bo‘lib turgan bir paytda bu siyosat amalga oshirilgan edi. Buning ustiga jamoa xo‘jaliklari o‘z a’zolarining qilgan mehnatlariga haq to‘lash imkoniyatlariga ega emasdilar. Yoziladigan mehnat kunlari esa avvalgidek ramziy xususiyatga ega edi. Urushdan oldingi tartiblar saqlab qolindi, ular kolxozchilarning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib borish erkinligini cheklab qo‘ygan edi. Ular, avvalgidek pasportga ega bo‘lish huquqidan mahrum edilar, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik uchun haq to‘lash, mehnat ta’tili, pensiya ta’minoti ularga tatbiq etilmasdi, o‘zbek qishlog‘ining ijtimoiy sohasi butunlay e’tiborsiz holatda edi. Qishloq aholisining bir qismi yarim xaroba binolarda, erto‘lalarda, chaylalarda yashardi. Maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatish tizimi nihoyatda past darajada edi. Tiklash davrining ko‘p qirrali muammolarini hal etishda irrigatsiya va melioratsiya muhim rol o‘ynardi. Minglab kolxozchilar ketmon, cho‘kich, belkurak va aravachalar bilan kanallar va sug‘orish tizimlari kurilishida mehnat qilishdi. 1949 yil aprelda respublika hukumati tomonidan «Mirzacho‘lni yanada o‘zlashtirish tadbirlari to‘g‘risida» qaror qabul qilinishi suv muammosiga bo‘lgan e’tiborni yanada kuchaytirdi. 1950 yilda o‘zlashtirilgan er maydonlari 281,4 ming ga. ni tashkil etdi 3 . Yangi o‘zlashtirilgan erlarga asosan paxta ekilardi. O‘zbekiston rahbariyati qishloq
iqtisodiyotini har
tomonlama rivojlantirishdan manfaatdor edi, shuning uchun ham paxta etishtirish bilan bir qatorda kishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarini ma’lum darajada bir xil
3 Ризаев Р. Социалистическое сельское хозяйство Узбекистана. — Т., 1978, С. 150-155, 169. 9
qiymatga ega bo‘lgan resurslar bilan ta’minlashga intildi. Xususan, respublika aholisining moddiy ahvolini yaxshilashga yordam beradigan oziq-ovqat ekinlarini ma’lum miqdorda etishtirishga e’tibor berdi. Biroq bu hol Markazning paxta yakkahokimligini kengaytirishga qaratilgan imperiyacha yo‘liga zid kelardi. 1947 yilda O‘zbekistonning mas’ul xodimlarini Moskva «mahalliy vazifalar foydasiga umumdavlat manfaatlarini unutib ko‘yish»da 4 aybladi. (Markazning direktiv yo‘l-yo‘riqlariga muvofiq ustunlik faqat paxtachilikka qaratildi. SHuningdek, belgilangan rejani bajarish yo‘lida milliy rahbarlarga va busiz ham paxtazorlarda og‘ir mehnat qilayotgan qishloq mehnatkashlariga nisbatan jazo tazyiqlari kuchaytirildi. Natijada 1952 yilda O‘zbekiston davlatga 2 mln. 367 ming t. paxta topshirdi, bu 1940 yildagiga nisbatan deyarli ikki baravar ko‘p edi. Biroq bu o‘sishga agrar ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi ob’ektiv sog‘lom jarayonlar tufayli emas, balki o‘zbek dehqonlarini ayovsiz ishlatish hisobiga erishildi. Paxta yakkahokimligini mustahkamlashga qaratilgan bu imperiyacha siyosat respublika qishloq xo‘jaligining umumiy ahvoliga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Masalan, 50-yillarning boshlarida O‘zbekiston ekin maydonlarini urushdan oldingi darajasiga etkazib bo‘lmadi. Don ekinlari yalpi hosili 1940 yildagi 615,1 ming t.dan 443 ming t.ga, uzum 1302 ming t.dan 840,2 ming t.ga, poliz ekinlari 331,9 ming t.dan 153,4 ming t.ga tushib qoldi. Ayni vaqtda sabzavotlar hosildorligi gektariga 152 t.dan 73 t.ga, poliz mahsulotlari 84 t.dan 66 t.ga tushib qoldi va hokazo. Qishloq xo‘jaligida yangilangan ustivor yo‘nalishlar dasturi kommunistlar partiyasining 1953 yil sentyabr plenumida qo‘yilgan edi. U «kommunizmga sakrash»ga urinishlardan chekinishni, avvalgi agrar yo‘lni yumshatishni nazarda tutardi: qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini jonlantirish uchun jamoa xo‘jaliklarining qarzlari bekor qilindi, davlatga mahsulotlar etkazib berish hajmi birmuncha kamaytirildi, qishloq xo‘jalik mahsulotlari narxi bir oz oshirildi. SHu
4 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 536. 10
bilan birga, qishloq aholisining parranda, mayda uy hayvonlarini ko‘paytirishi rag‘batlantirildi, tomorqa uchastkalaridan olinadigan soliqlar kamaytirildi. Hukmron organlarning qishloq xo‘jaligiga ajratiladigan kapital mablag‘larni ko‘paytirishga, qishloqning ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirishda fan va texnika yutuqlaridan foydalanishga intilishi yaqqol ko‘zga tashlandi. Paxtachilikni mexanizatsiyalash, yangi mashinalar va mexanizmlarni o‘zlashtirish, dehqon xo‘jaliklarining texnika bilan ta’min etilishini kuchaytirish sohasida tashkiliy chora-tadbirlar belgilandi. Agrar ishlab chiqarishni elektrlashtirish sohasida ham muayyan siljish ko‘zga tashlandi. SHuningdek, ayrim ijtimoiy muammolarni hal etish borasida ham bir qator ishlar amalga oshirildi. Qishloq joylarida kasalxonalar, maktablar, uy-joylar avvalgiga nisbatan kengroq miqyosda kurila boshladi, xodimlarning ayrim toifalariga pensiyalar joriy etildi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar qishloq iqtisodiyotining jonlanishiga birmuncha turtki berdi. 1960 yilda respublikada etishtirilgan barcha qishloq xo‘jalik mahsulotlari 1950 yildagiga nisbatan sezilarli darajada ortiq bo‘ldi. Chorvachilikda ham ba’zi umidbaxsh siljishlar ko‘zga tashlandi. 50-yillarning o‘rtalaridan boshlab Sovet davlatining siyosiy rahbariyatida «kommunizmga jadal yurish» mafkurasida kolxoz-kooperativ mulki o‘z imkoniyatlarini tugatdi, degan fikr ustunlik qila boshladi. Kooperativ mulkni ijtimoiy mulkka jadal «etkazib olish» yo‘li bilan «sotsialistik mulk»ning ikki shakli o‘rtasidagi tafovutni barham toptirishga qaror qilindi. Paxtachilikda ziddiyatli jarayonlar sodir bo‘ldi. Paxtachilikni rivojlantirish mantig‘i uning imperiyacha yo‘nalishini saqlab qoldi. Xrushchev partiya va mamlakatga rahbarlik qilishga kelgach, O‘zbekiston hukumatidan paxta etishtirishni ko‘paytirish, chigit ekishga ajratiladigan maydonlarni keskin kengaytirishni an’anaviy ravishda talab qildi. Paxtadan tabora ko‘proq yalpi hosil olishga erishish siyosatining yaqqol ifodasi yangi o‘zlashtirilgan erlarda paxta etishtiradigan xo‘jaliklarni jadallik 11
bilan tashkil etish bo‘ldi. Ittifoq direktiv organlari 1956 yil 6 avgustda «O‘zbekiston SSR va Qozog‘iston SSRda Mirzacho‘lning qo‘riq yerlarini sug‘orish va o‘zlashtirish to‘g‘risida»gi qarorni qabul qilgandan keyin paxtachilik xo‘jaliklari tashkil etish ayniqsa keng ko‘lam kasb etdi 5 . Mazkur qarorga muvofiq 1962 yilga kelib Mirzacho‘lda 300 ming gektar qo‘riq erlar o‘zlashtirilishi va 34 paxtachilik davlat xo‘jaliklari tashkil etish mo‘ljallangan edi. Qo‘yilgan vazifalarning bajarilishini ta’minlash uchun O‘zSSR Ministrlar Kengashi xuzurida Mirzacho‘lni sug‘orish va o‘zlashtirish bo‘yicha boshqarma- «Glavgolodnostepstroy» tashkil etildi. «Glavgolodnostepstroy» negizida irrigatsiya va sovxozlar qurilishi bo‘yicha O‘rta Osiyo Bosh boshqarmasi — «Glav-sredazirsovxozstroy» yuzaga keldi. Mirzacho‘l bilan birgalikda Markaziy Farg‘ona erlari ham faollik bilan o‘zlashtirildi. Surxondaryo, Zarafshon vohalarida, Amudaryo etaklarida ham yirik irrigatsiya-melioratsiya ishlari amalga oshirildi. Qarshi va SHerobod cho‘llariga hujum keng avj oldirildi. Irrigatsiya ishlarining qizg‘in tus oldirilishi 1955—1959 yillarda 160 ming ga. yangi erlarni ishga tushirishga imkon berdi. 1965 yilda O‘zbekistonning ekin ekiladigan maydonlari 350 ming ga.ga ko‘paydi, shu jumladan, sug‘oriladigan erlar 200 ming ga.ga ortdi. Yirik qo‘riq va bo‘z erlar massivlarining qishloq xo‘jalik oborotiga kiritilishi respublikada paxta ekin maydonlarini kengaytirishga yordam berdi. Natijada paxta etishtirish hajmi 1953 yildan 1964 yilgacha 2525,5 ming t.dan 3671,4 ming t.ga etdi. Lekin hosildorlik pasayib ketdi. Masalan, 1956 yilda respublika bo‘yicha har gektar erdan o‘rta hisobda 22,0 s. paxta hosili olingan bo‘lsa, 1962 yilda u pasayib, 19,2 s.ni tashkil qildi. Ko‘pgina xo‘jaliklarda hosildorlik bundan ham kamroq bo‘ldi. Vaqt masofasidan turib nazar tashlaganda, shu narsa yaqqol ko‘zga tashlanadiki, O‘zbekistonda ham, umuman, butun SSSRda bo‘lganidek, ko‘riq
5 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 541. 12
erlarga ommaviy ravishda qilingan hujum rejalashtirish vaqtida mo‘ljallangan natijalarni bermadi. Qo‘riq erlarni o‘zlashtirish jamiyat taraqqiyotini ekstensiv andoza bo‘yicha olib borishning yaqqol ifodasi bo‘ldi. U chuqur va har tomonlama ilmiy asosda ishlab chiqilmagan bo‘lib, ko‘p jihatdan sub’ektivizm asoratidan xoli emasdi. Amalga oshirilayotgan tadbirlarning ekologik oqibatlarini hisobga olmaslik ahvolni yanada mushkullashtirdi. Ekologiya muammolariga e’tiborsizlik bilan qarash darhol ko‘zga tashlanmadi. Lekin u sekin-asta avj olib, Orolning hozirgi vaqtdagi fojiasiga zamin hozirlab bordi. Ittifoq siyosiy rahbariyatining erlarni drenajsiz o‘zlashtirish sohasidagi Lisenko «nazariyasi»ga xayrihohlik bilan qarashi tuproqning holatiga salbiy ta’sir qildi. Bu nazariyaning rasmiy ravishda qo‘llab-quvvatlanishi tuproqning sho‘rlanishi va botqoqlashuviga qarshi muhandislik usullari, drenajlar qurish yo‘li bilan kurash olib borish ishlarini to‘xtatib qo‘yishga olib keldi. Oqibatda hosiddor erlar miqdorining kamayib borishi yaqqol sezila boshladi. Masalan, 1965 yilda birgina Buxoro viloyatida sho‘rlanmagan erlar salmog‘i bor-yo‘g‘i 9,8%ni tashkil etdi 6 .
lavozimlardan bo‘shatilib, L.I.Brejnev saylandi, u Sovet davlatining «turg‘un»lik davri tarixida yangi sahifa ochdi. Mamlakat iqtisodiy ahvolidagi murakkablik yangi siyosiy rahbariyat oldiga xo‘jalik mexanizmini, ayniqsa, agrar ishlab chiqarish mexanizmini yangilash vazifasini qo‘ydi. 1965 yilning mart oyida taklif etilgan agrar yo‘l milliy daromadni qishloq xo‘jaligi foydasiga qayta taqsimlashni, qishloq xo‘jalik mahsulotlari xarid narxlarini oshirishni, boshqarishning ma’muriy usullaridan iqtisodiy usullariga o‘tishni, shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarga nisbatan qilingan nohaqliklarni bartaraf etishni, agrar tarmoqqa fan-texnika taraqqiyotini joriy etishni nazarda tutar edi.
6 «Советская Бухара». 1966, 30 марта. 13
Biroq, o‘ylab topilgan bu tadbirlarning ko‘plari amalga oshirilmadi. Ma’muriyatchilik, xo‘jaliklarning va umuman qishloq mexnatchilarining ishlariga uquvsizlik bilan aralashish davom etardi. Eng asosiysi, erdan foydalanishning sotsialistik tizimi saqlanib qolgan bo‘lib, qishloqdagi tovar ishlab chiqaruvchilarni erdan va ishlab chiqarish vositalaridan begonalashtirib qo‘ygan edi. Buning oqibatida salbiy holatlar ko‘payib bordi. Natijada 80- yillarning boshlariga kelib Sovet Ittifoqi qishloq xo‘jaligi tanglik holatiga tushib qoldi. Katta miqdorda kapital mablag‘ sarf etishni talab qiluvchi qishloq xo‘jaligini industrlash rejasi iqtisodiy jihatdan zaif bo‘lib chiqdi. Ittifoq bo‘yicha ham, shuningdek, O‘zbekistonda ham ajratilgan mablag‘larning anchagina qismi katta chiqimni talab qiluvchi gigant majmualar qurilishiga sarflandi, holbuki, ular erlarning hosildorligini oshirishga, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashga, qishloqni ijtimoiy jihatdan qayta qurishga yoki mahsulotni saqlash va qayta ishlash kabi tarmoqlarni rivojlantirishga sarflanishi lozim edi. Sanoat tipidagi ulkan agrokorxonalar katta mablag‘ sarf etilishiga qaramay samarasiz edi, chunki ular qishloq xo‘jalik mahsulotlarining ko‘payishini zarur darajada ta’minlay olmasdi. Mustabid tuzumning ilm-fanga ma’muriy-buyruqbozlik usuli bilan munosabatda bo‘lishi uning ijodiy parvoziga jiddiy to‘siq bo‘ldi. Buning ustiga Markaz qishloq xo‘jalik fani ehtiyojlariga etarli e’tibor bermadi. Bu fan rasmiy tus olgan bo‘lsada, u ko‘rsatkichlar uchun xizmat qilishga qaratilgan, jahon ilmiy tajribasidan uzoqlashgan, undan ajralib qolgan edi. Bularning hammasi qishloq xo‘jaligida fan-texnika taraqqiyotini joriy etishni qiyinlashtirdi, fandagi muhim yangiliklar qishloq xo‘jaligiga muntazam tatbiq etilmadi. O‘zbekiston hukumati bu yillarda o‘zining diqqat-e’tiborini kompleks mexanizatsiyani joriy etishga, texnika va energetika bilan ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratdi. SHu bilan birga, umumittifoq yo‘l- yo‘riqlariga muvofiq paxtachilikni jadal rivojlantirishga majbur bo‘ldi. 14
Paxtachilikni rivojlantirishga respublikadagi mavjud ilmiy kuchlar jalb qilindi. Ko‘rsatib o‘tilgan yillarda g‘o‘za seleksiyasi va urug‘chiligi sohalarida ko‘zga ko‘rinarli ilmiy siljishlar ro‘y berdi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining eksperimental biologiya institutida istiqbolli va viltga chidamli «Toshkent-1», «Toshkent-2», «Toshkent-3» kabi (hozirgi kunda bu navlar ham kasallanib, yoki boshqa navlarga chatishtirilishi natijasida o‘z ahamiyatini yo‘qotdi) chigit navlari yaratildi. SoyuzNIXI mutaxassislari chigitning yaxshi sifatli tola beradigan yuqori hosilli navlarini etishtirdilar. Respublikaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirish, uning moddiy bazasini yaratish va mustahkamlashda qo‘riq erlarning ahamiyati katta bo‘lganligini ta’kidlab, I.A.Karimov bunday degan edi: «Mirzacho‘l, Qarshi, Jizzax, Yozyovon, Surxon-Sherobod cho‘llarini o‘zlashtirish O‘zbekistonning kelajagi bilan bevosita bog‘liq edi... Kechagi qo‘riq cho‘llar bugungi kunda O‘zbekiston mustaqilligi uchun ishlab turibdi» 7 . Irrigatsiya va melioratsiya sohalarida jiddiy kamchiliklar borligi ma’lum bo‘ldi. Buning yorkin ifodasi — erlarning ikkilamchi sho‘rlanishi, sug‘oriladigan gektarlar hosildorli-gining pasayib ketganligi, sarflangan xarajatlarning piro-vard natijalariga to‘g‘ri kelmasligi edi. Masalan, 1986 yilda takroriy sho‘rlanish tufayli sug‘oriladigan ekin maydonlari-ning uchdan bir qismi
zarar ko‘rdi. 70—80-yillar chegarasida meliorativ holatning yomonlashganligi sababli qariyb 5 ming ga sug‘oriladigan erlar qishloq xo‘jalik oborotidan chiqarildi 8 . 1985 yilda 2,3 mln. ga erda kompleks ta’mirlash va kapital yaxshilash ishlari olib borilishi talab qilinardi 9 . 1965—1985 yillar oralig‘idagi davrda 1,6 mln. ga sug‘oriladigan er maydonlari ishga tushiridsi, agrokorxonalarning asosiy fondlari 6 baravar o‘sdi, lekin yalpi mahsulot esa faqat 78%ga ortdi 10 . 7 Каримов И.А. Узбекистан: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура... 89-бет.„ 8 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 554. 9 Абдушукуров К. Развитой социализм: повышение идейно-политического и культурного уровня тружеников села. — Т., 1984. С. 65. 10 УзР Сув хўжалиги вазирлиги жорий архиви. 1986 йил 14 феврал. 15
Bunday halokatli holatni
vujudga keltirgan sabablar orasida
o‘zlashtirilayotgan erlarning muhandislik-texnik tomondan ta’min etilishi masalalariga yuzaki qaralganligi, drenaj tizimini tashkil etishdagi ko‘zbo‘yamachilik va xatoliklar, suv xo‘jaligi qurilishining kompleks tarzda amalga oshirilmaganligi, yalpi ko‘rsatkichlar ortidan quvish, g‘o‘zalarni nazoratsiz ravishda ko‘llatib sug‘orish, qishloq xo‘jaligini boshqarishdagi eskicha yondashuvlar bor edi. Lekin eng halokatli ta’sir ko‘rsatgan sabab paxta yakkahokimligining majburiy tarzda avj oldirilishi bo‘ldi. Suv xo‘jaligi qurilishida nuqsonlar agrar ishlab chiqarishni kimyolashtirish dasturini amalga oshirishdagi jiddiy kamchiliklar bilan ham chuqurlashdi. Shuni aytish kerakki, qarab chiqilayotgan yillarda kimyolashtirish ittifoq siyosiy rahbariyati tomonidan qishloq xo‘jaligini intensivlashning, dehqonchilikdan yuqori va barqaror hosil olishning samarali vositasi deb qaralgan edi. Natijada kimyolashtirish yo‘li yalpi xususiyat kasb etdi. Ayniqsa, paxtachilikda kimyoviy moddalar faollik bilan qo‘llanildi. Masalan, 1965 yilda O‘zbekiston jamoa xo‘jaliklarida ishlatilgan 1463,4 ming t mineral o‘g‘itdan 1324,7 ming t. pax- tachilikda ishlatildi. O‘sha yillardayoq sarflanayotgan mineral o‘g‘itlar darajasi ilmiy asoslangan normalarga mos kelmasdi. Xususan, iqtisodiyoti va qishloq xo‘jaligi samarali rivojlanayotgan mamlakatlarda bir gektar erga o‘rta hisobda ko‘pi bilan 100 kg mineral o‘g‘it sarflandi. O‘zbekistonda esa bu miqdor 60- yillarning o‘rtalarida gektar hisobiga 268 kg.ni tashkil etdi 11 . Kimyoviy moddalarni ishlatish dinamikasi va zaharli vositalar miqdori yildan-yilga ortib bordi. Faqat 1970— 1975 yillarning o‘zida zaharli kimyoviy moddalar ishlatish oldingi besh yillikka nisbatan 16,5 baravar ortdi. Bu vaqtga kelib eng zaharli va xavfli moddalardan biri butifos bo‘lib, u yuqori darajada zaharli ekanligi bilan ajralib turardi va kuchli ta’sir qiluvchi defoliant sifatida ishlatilardi. Shunisi xarakterliki, bu davrda aviatsiya vositasida zaharli kimyoviy moddalarni g‘o‘zalarga sepish jadal ravishda ortib bordi, faqat 60-yillarning
11 «Ўзбекистон коммунисти». 1985, № 5, 25-бет. 16
ikkinchi yarmidagi bir besh yillikning o‘zida aviatsiya bilan bajariladigan kimyoviy ishlar hajmi 34,3% ko‘paygan 12 . Bularning hammasi odamlar yashaydigan tabiiy muhitga halokatli tarzda salbiy ta’sir qildi, xavfli kasalliklar va o‘lim darajasining ortishiga sabab bo‘ldi, insonning gen tuzilishida xatarli o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Respublikaning taniqli olimlari, milliy ziyolilari o‘z xalqining taqdiriga befarq qarab turaolmadi, ogohlantiruvchi xatlar bilan ittifoq organlariga murojaat qildilar. Masalan, 1969 yil 17 noyabrda O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasining Prezidenti O.S.Sodiqov boshliq bir guruh taniqli olimlar ittifoq rahbar organlariga yozma ma’lumotnoma yo‘llab, unda qishloq xo‘jaligida ommaviy ravishda qo‘llanilayotgan pestitsidlar va zaharli kimyoviy moddalar inson salomatligiga va atrof muhitga halokatli ta’sir etayotganligini ma’lum qilgan edi. Biroq, Markaz bunday ogoh etishlarga aks-sado bermadi. Aksincha, O‘zbekiston rahbariyati qishloq xo‘jalik ishlarida eng zaharli kimyoviy vositalarni ishlatishni mustaqil ravishda cheklashga uringanda ittifoq rahbar doiralari ularni kengroq qo‘llashni qattiq turib talab qildilar. Bunday yondashuv shunga olib keldiki, O‘zbekistondagi vaziyat fojiaviy tus ola boshladi. Qishloqda keskin epidemiologik sharoit vujudga keldi, zaharlanishlar soni keskin ortdi, virusli gepatit bilan og‘riganlar ko‘paydi, boshqa xavfli kasalliklar ham tarqala boshladi. Masalan, 80-yillarning o‘rtalariga kelib Xorazm, Buxoro va Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublikasida katta yoshdagilarning 70%dan ortiqrog‘i va bolalarning 80%dan ko‘prog‘i bitta yoki bir nechta kasalliklar bilan og‘rigan edi. O‘zbek qishloqlariga dizenteriya, tuberkulyoz (sil) kabi yaramas kasalliklar shiddat bilan tarqala boshladi. Xususan, 1980—1985 yillar oralig‘idagi davrda har 10 ming kishi hisobiga zararli o‘simtalar bilan og‘rigan bemorlar soni 204 kishidan 242 kishiga etdi, faol tuberkulyoz bilan kasallanish 1985 yilga kelib qishloq joylarida 5,4 ming
12 Обламуродов Н. Развитие аграрного производства Узбекистана в 1971—1990 гг. Опыт,уроки и проблемы. Автореф.дисс.докт. ист. наук. — Т., 1994. С. 26. 17
kishiga etdi 13 . Bolalar o‘limining ortishi chidab bo‘lmaydigan hollardan biri bo‘ldi. Agrar iщlab chiqarishdagi doimiy tanglik holati ittifoq rahbariyatini ishlab chiqarishning iqtisodiy rag‘batlantiruvchi omillarini qidirib topishga undadi. SHuni ham aytish kerakki, sovetlar tarixida ishlab chiqarish — iqtisodiy munosabatlar tizimini yangilashga, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik amaliyotini yumshatishga urinishlar bir necha marta qilingan. Lekin bularning hammasi qisqa muddatli bo‘lib, mag‘lubiyatga uchragan, chunki mustabid sotsialistik tuzumning o‘zi xo‘jalik yuritishning oqilona tizimiga zid edi. Mustabid tuzumning ana shu illatlari 1965 yilda e’lon kilingan navbatdagi «yangi» agrar yo‘lni ham «ayab» o‘tirmadi, o‘sha vaqtda qishloq xo‘jaligini yuksaltirishga doir taklif etilgan dasturda iqtisodiy munosabatlar mexanizmini yangilash, moddiy
rag‘batlantirish imkoniyatlaridan yanada to‘laroq foydalanishga qaratilgan ijobiy chora-tadbirlarni, ya’ni jamoa va davlat xo‘jaliklariga birmuncha iqtisodiy mustaqillik berishni nazarda tutgan edi. Afsuski, bu chora-tadbirlar lozim darajada amalga oshirilmadi. Iqtisodiy omillardan foydalanishga qaratilgan bu choralar mustabid tuzumning qattiq qarshiligiga duch keldi. Lekin, shunday bo‘lsada, ayrim ijobiy ishlar amalga oshirildi. Xususan, jamoa xo‘jaliklarida kolxozchilar mehnatiga natura shaklida haq to‘lash bilan bir qatorda, pul bilan haq to‘lash ham joriy etildi. Xo‘jalik hisobi asoslarini faollashtirishga, mehnatni tashkil etishning ayrim ilg‘or shakllarini joriy etishga diqqat-e’tibor kuchaytirildi. Bular orasida brigada- jamoa pudrati shakli istiqbolli deb e’tirof qilindi. «Erishilgan daraja»dan navbatdagi reja topshirikdarini belgilashdan iborat yaramas tajriba qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘ldi. U, bir tomondan, «uzoqni ko‘ra biladigan» rahbarlarning xo‘jaliklarda mahsulot o‘sishidagi resurslar imkoniyatlarini yashirishiga olib keldi. Ular mazkur imkoniyatlarning cheklanmaganligini tushunishar edi. Ikkinchi tomondan, bu hol ommaviy qo‘shib yozishlarga, ko‘zbo‘yamachilik, aldashga
13 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 556. 18
olib kelardi. Xo‘jaliklar shunday qilishga majbur edilar, chunki noreal reja topshiriqlarini bajarishning barcha manbalari tugagan edi. O‘zbekistonda bu hol paxtachiliqda sodir bo‘ldi, chunki ittifoq rahbariyati paxta etishtirishni muttasil ko‘paytirib borishni qattiq turib talab qilardi. 80-yillarning o‘rtalariga kelib paxta ekiladigan maydon 3 mln. ga.ni tashkil etdi. Shuni ham aytish kerakki, O‘zbekiston xukumati paxta yakkahokimligining salbiy oqibatlari ortib borayotganidan tashvishga tushib, har yili Moskva oldiga paxta rejasini kamaytirish masalasini qo‘yib keldi. Biroq Moskva bunga yo‘l bermas, paxtani eksport qilish mamlakatga taqchil valyutani qo‘lga kiritish imkonini beradi, deb bahona kilardi. Markazning ishtahasi esa yildan-yilga ortib borardi. Erishilgan darajadan boshlab rejalashtirish, mablag‘larni birinchi galda paxtachilikni va paxta etishtirishni ko‘paytirish bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqlarni rivojlantirishga ajratish, amalda, yalpi paxta hosili ketidan quvishga olib keldi. Respublikadagi barcha tashkilotchilik va siyosiy ishlar birinchi navbatda paxtachilikni «yuksaltirish» va rejalarning bajarilishi bilan bog‘liq edi. Paxta bo‘yicha rejalarning ta’min etilishi partiya rahbariyatining yuqori bahosiga sazovor bo‘lardi, oliy mukofotlarga taqdim etilardi. Respublika rahbariyatining paxta etishtirishni real muvozanatda saqlash uchun mardonavor urinishlariga qaramasdan, uning salmog‘i yildan-yilga ortib bordi. Aytaylik, uning salmog‘i, hatto, chor Rossiyasi hukmronlik qilgan (1913 y). davrda 33,2% ni tashkil etgan bo‘lsa, 1950 yilga kelib 56,6% ga teng bo‘ldi, 80-yillarning o‘rtalarga kelib 75% ga, bir qancha viloyatlarda esa undan ham yuqoriga ko‘tarildi 14 . Holbuki, jahon tajribasining ko‘rsatishicha, paxta ekini nisbati 60% dan oshmasligi lozim ekan. Biroq Ittifoq siyosiy rahbariyatini bu haqiqat kamroq qiziqtirardi. O‘zbekistonning amalda paxta etishtirishni ko‘paytirish imkoniyati tugagan va reja topshiriqlari noreal tus olgan bir sharoitda Markaz O‘zbekistonda 2000 yilga borib paxtaning yalpi hosilini 8 mln. t.ga etkazish dasturini ishlab chiqdi. Paxta yakkahokimligining salbiy
14 Ризаев С. Кўрсатиб ўтилган асар... 73-бет. 19
oqibatlarini oqlash va o‘zbek xalqini mafkuraviy ta’sir ostida saqlab turish maqsadida Markaz O‘zbekistonning SSSR xalq xo‘jalik majmuida tutgan alohida ahamiyatini zo‘r berib targ‘ib etardi. Mafkuraviy ta’sir ko‘rsatishning turli-tuman vositalarini ishlatib, jamoatchilikning fikriga «Paxta — o‘zbek xalqining milliy iftixori», «Paxta — O‘zbekistonning baynalmilal burchi» kabi shiorlarni tinimsiz singdirishga harakat qildi. L.Brejnevning «Oq oltinni oltin qo‘llar yaratadi» degan «qanotli» so‘zlari ko‘p qavatli uylarning tepasida neon chiroqlari bilan yonib turardi, bu so‘zlar minglab ulkan pannolar va plakatlarda takrorlangan edi. Adolatsiz narx siyosati tufayli ahvol yanada murakkablashib bordi, chunki qayta ishlovchilar manfaatlarini o‘ylab, paxta etishtirishning nihoyatda sermehnat, serchiqim jarayon ekanligini amalda e’tiborga olinmas, bu esa paxtakorlar manfaatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklab qo‘yishga olib kelardi. Respublikaning paxtaning xarid qilish narxlarini qayta ko‘rib chiqish, ularni paxtaning sermehnat ekin ekanligiga moslashtirish haqida bir necha bor qilgan takliflariga qaramasdan, narxlar nihoyatda pastligicha qolaverdi. Aytaylik, bir tonna paxtani etishtirishga 340 kishi soat vaqt sarflangani holda bir tonna bug‘doyga nisbatan bu ko‘rsatkich faqat 12 kishi soatni tashkil etardi. Sotish narxlari esa faqat 5 baravar farq qilardi. Holbuki, mehnat sarflash va narxlarni bunday nisbatda belgilash, paxta etishtiruvchi respublikalarda, shu jumladan, O‘zbekistonda mehnat unumdorligi past, degan tasavvurni yuzaga keltirishi tabiiy edi. O‘zbekiston iqtisodiyotining paxta etishtirishga yo‘naltirilganligi jamiyat hayotining barcha sohalarida og‘riqli jarayonlarni kuchaytirdi. O‘zbekistonning boyligi hisoblangan paxta uning uchun tashvishga aylandi. «Oq oltin» yo‘lida o‘n minglab katta yoshdagi kishilar va bolalar qurbon qilindi, o‘zbek xalqiga nisbatan qilingan bu zo‘ravonlikni «paxta fronti — front esa qurbonsiz bo‘lmaydi», deb izohladilar.
20
Dehqonlarning tomorqa uchastkalari qisqartirilib, ularga ham paxta ekildi. Dehqon farzandlari «baxtli bolalik»ni butifos sepilgan paxta dalalarida o‘tkazdilar. Ko‘plari sariq kasalligidan vafot etdilar, zaharli moddalardan shikastlandilar. Paxta tufayli epidemiyalar paydo bo‘ldi, dehqon dasturxonidan qut-baraka ketdi. Iqtisodiyotdagi, ma’naviyatdagi, ijtimoiy ongdagi o‘zgarishlar jamiyat hayotining barcha tomonlariga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Mamlakat 80- yillar o‘rtalariga kelib g‘oyat keskin tanglik yoqasida turardi.
Download 0.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|