Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
Download 0.85 Mb. Pdf ko'rish
|
mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
|
Orol fojiasi. Mustabid tuzumning 70 yildan ko‘proq davom etgan
mustamlakachilik siyosati, uning O‘zbekiston va O‘rta Osiyo mintaqasidagi boshqa respublikalarning tabiiy xom ashyo resurslaridan o‘ylamay-netmay foydalanishi, paxta yakkahokimligining izchillik bilan joriy etilishi bu yerda 24
ko‘p asrlar mobaynida vujudga kelgan va mavjud bo‘lgan tabiiy muvozanatni izdan chiqardi, juda murakkab ekologik muammolarni vujudga keltirdi, shular sababli Orol muammosi halokatli tus oldi 18 .
Osiyodagi ikkita daryo — Amudaryo va Sirdaryo tufayli bundan 2—2,5 mln. yil muqaddam ro‘i bergan. O‘rta Osiyodagi to‘rt xalq — o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, qozoqlar va turkmanlarning tarixi eng qadim zamonlardan buyon Opol bilan bog‘liq bo‘lib kelgan. Orolbo‘yi ana shu xalqlar qadimgi bosqichining shakllanish beshigi hisoblanadi. Ularning ajdodlari bu yerda, o‘sha vaqtdagi Xorazm vohasida yuksak madaniyati bilan ajralib turuvchi qadimgi sivilizatsiyani yaratgan. O‘zining rasadxonasiga ega bo‘lgan Qo‘yqirilgan qal’a- shaharchasining xarobalari (miloddan avvalgi IV asr) ana shundan dalolat beradi, bu yerdagi rasadxona nafaqat mamlakatimizda, shu bilan birga butun O‘rta Osiyo mintaqasidagi eng qadimgi rasadxona hisoblanadi. Bu hududda eng qadimgi zamonlardan boshlab sug‘orma dehqonchilik rivojlangan. Paxta, uzum, shaftoli, o‘rik va boshqa dehqonchilik va meva turlari yetishtirilgan, ulardan yuqori hosil olingan. Bunga vohaning o‘ziga xos qulay mikroiqlimi sabab bo‘lgan, u ana shu erda Orol dengizini hosil qilgan. Shunday qilib, eng qadimgi zamonlardan buyon Orolbo‘yida yashab kelgan xalqlarning taqdiri Amudaryo, Sirdaryo va Orol bilan nihoyatda bog‘liq bo‘lgan. XIX asrning oxirida rus iqlimshunosi, geografi, Peterburg akademiyasining a’zosi Aleksandr Ivanovich Voyeykov Orol dengizini keraksiz dengiz sifatida uni quritishni taklif qiladi 19 . Podsho hukumati uning alahsirab aytgan bu taklifini amalga oshirishga ulgura olmagan edi. Biroq, chorizmning mustamlakachilik siyosatini o‘ziga xos usulda davom ettirgan sovet hokimiyati mazkur taklifni juda ustamonlik bilan amalga oshirdi.
18 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 563. 19 Воейков А.И. Избранные сочинения / Под. Ред А.В.Григорьева. ТЛИ. — М., -1952. Кн.З. С.497, 500.
25
Chorizmning Markazni boyitish sohasidagi olib borgan siyosati milliy chekka o‘lkalarning tabiiy resurslarini talon-toroj qilishga olib keldi. SSSR rahbariyati milliy respublikalarni, shu jumladan, O‘zbekistonni mustamlaka chekka o‘lka deb bilar, ittifoq uchun xom ashyo bazasi sifatida foydalanardi. Bu yerda asosan Rossiya uchun suv va havodek zarur bo‘lgan paxta yetishtirildi — u esa sekin-asta dehqonchilikning boshqa tarmoqlarini siqib chiqardi. «Bunga ajablanmasa ham bo‘ladi, — deb yozadi I.A.Karimov — tabiiy va mineral-xom ashyo zaxiralaridan vahshiylarcha, ekstensiv usulda, juda katta xarajatlar va isrofgarchiliklar bilan foydalanishga asoslangan sotsialistik xo‘jalik yuritish tizimining butun mohiyatiga mamlakat ixtiyoridagi beqiyos boyliklarga avaylab munosabatda bo‘lish g‘oyasi butunlay yot edi» 20 .
o‘zlashtirish sohasida keng miqyosli ishlar boshlab yuborildi, bular uchun daryo suvini
qo‘shimcha ravishda tortib olish talab qilinardi. Natijada, Qoraqalpog‘istonda paxtachilik bilan bir qatorda sholichilik ham yuksak sur’atlar bilan rivojlandi. Biroq yerlarni o‘zlashtirish ilmiy asosda olib borilmadi. Dehqonchilikni rivojlantirish ham ekstensiv usulda amalga oshirilganligi sababli, suv resurslarining asossiz ravishda haddan ortiq darajada isrof qilinishiga olib keldi. Orolga esa uning «ulushi» berib turilmadi, bu esa dengizning qurib borishiga sabab bo‘ldi. 80-yillar o‘rtalariga kelib Orol dengizining sathi 13,8 metr pasayib ketdi, suv hajmi 390 mln. kub. metr, maydoni 40 ming kv. m. kamaydi 21 . Natijada Orol va Orolbo‘ii muammosi jiddiy ravishda paydo bo‘ldi. Endilikda yuzaga kelgan ana shu ekologik va iqtisodiy muammolar faqat Orolbo‘yi uchun emas, balki butun Markaziy Osiyo va uning atrofidagi mamlakatlar uchun ham yaqqol ko‘zga tashlanib turgan muammo bo‘lib qoldi. Orol dengizining qurib borishi bir qator salbiy hodisalarga olib keldi:
20 Каримов И.А. Ўзбекистон X X I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. — Т., 1997, 110-бет. 21 ЎзР Сув хўжалиги вазирлигининг жорий архиви. Вазирнинг 1986 йил учун маърузаси 26
Birinchidan, suvdan foydalanishda va yerlarni o‘zlashtirishda ilmiy asoslarning mavjud emasligi, suvning talon-toroj qilinishiga, qishloq xo‘jaligining ekstensiv rivojlanishi ekin maydonlarining sho‘rlanishiga, bu maydonlar bir qismining qishloq xo‘jalik oborotidan butunlay tushib qolishiga sabab bo‘ldi. Masalan, O‘zbekistondagi butun ekin maydonlarining 60%, Turkmanistondagi ekin maydonlarining 80% i o‘rtacha va kuchli darajada sho‘rlangan. Olimlarning guvohlik berishicha, bunday
sharoitda O‘zbekistondagi ekin maydonlarining 30%, Turkmanistondagi ekin maydonlarining 40% i hosil bermaydi. Binobarin, ana shu yerlardagi suv va boshqa resurslar ham lozim darajada samara keltirmaydi. Qoraqalpog‘istonda ham shunday ahvolni ko‘rish mumkin. Respublikada 1965—1985 yillarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish fondlari, elektr quvvati, 1 ga maydonga mineral o‘g‘it yetkazib berish, boshqa fondlar bilan ta’minlash darajasi, bitta o‘rtacha yillik xodimning fond bilan qurollanishi va uning energiya bilan ta’min etilishi darajasi bir necha marta ortgan, biroq qishloq xo‘jaligining yalpi mahsuloti esa mazkur davrda qiyosiy narxlarda faqat 45% o‘sgan, xolos, aholi jon boshiga hisoblaganda esa, hatto 6% ga kamaygan. Jamoa va davlat xo‘jaliklaridagi mehnat unumdorligi o‘sha yillarda 11% pasaygan. 1 ga sug‘oriladigan maydon hisobidan olinadigan yalpi mahsulot deyarli uchdan bir qismga kamaygan. Respublika jamoa va davlat xo‘jaliklarida 1 t. ozuqa birligi hisobiga yalpi chorvachilik mahsuloti ishlab chiqarish miqdori butun O‘zbekiston bo‘yicha deyarli ikki baravar kam bo‘lgan. Bu o‘rinda og‘ir ekologik o‘zgarishlar ham ma’lum darajada rol o‘ynagan 22 . Ikkinchidan, dengiz suvining shiddat bilan pasayib borishi natijasida 3 mln. ga.dan ortiq qurigan dengiz tubini qumli sahroga aylantirdi. Kuchli bo‘ronlar paydo bo‘lib, tuzli qumlarni 4 km yuqoriga va 200 km kenglikka tarqata boshladi. Bunday bo‘ronlar har yili 6—9 marta, keyingi vaqtlarda esa 15 martagacha bo‘lmoqda. Janubiy Orolbo‘yidagi tuzli changlar esa 500 km gacha
22 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 566. 27
bo‘lgan masofaga yoyilmoqda. Bu tuzli chang bo‘ronlari sharqqa tomon 800 km.gacha, ya’ni deyarli Toshkent shahrigacha yetib kelishi mumkin. Kuchli bo‘ronlar yordamida har yili qurib qolgan dengiz tubidan 150 mln. t.ga qadar tuzli changlar atrof muhitga tarqatilmoqda. Orolning halokatli nafasiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatining ko‘pgina tumanlari duchor bo‘lmoqdalar. Tuz bamisoli osmondan to‘kilgandek, dalalar ustini, yaylovlarni oppoq qatlam bilan qoplab olgan. Bunday sharoitda nafaqat dehqonchilik ekinlari, shu bilan birga chorva mollari ham deyarli yoppasiga kasalga yo‘liqqan. Dengiz tubining qurigan sho‘rxok yerlaridan ko‘tarilgan tuz hatto elektr simlariga va yuqori voltli simlarning chig‘anoqlarigacha o‘tirib, tayanch yog‘ochlarni yemirib, yaroqsiz holga keltirmoqda. Uchinchidan, Orol dengizining qurib borishi sahro maydonlarining ortib, to‘qayzorlarning, ko‘pgina o‘simlik turlari, qushlar va hayvonlarning qirilib ketishiga sabab bo‘ldi. Qizilqum va Ustyurtning sharqiy qismidagi o‘simliklarning siyraklashib borishini kuchaytirdi, buning natijasida yaylovlarning tabiiy imkoniyati pasayib ketdi, o‘rtacha yillik hisobga ko‘ra qariyb 5 mln. t. qimmatli ozuqalar yo‘qolib bormoqda. 800 ming ga maydondagi qamish o‘sadigan massivlar nobud bo‘ldi, qadimdan saqlanib kelayotgan to‘qay o‘simliklari (0,3 mln. ga) yo‘q bo‘lib ketish arafasida turibdi. Hozirgi vaqtda Qoraqalpog‘iston dorivor o‘simliklarining qimmatli turlari, chunonchi, sariq nilfiya, oq ko‘zacha, dala qirqbo‘g‘ini, qizdiruvchi qichitqi o‘t, botqoq shipovnigi va boshqalar yo‘qolib ketish arafasida turibdi. Sahroga aylanish jarayoni kuchayishi natijasida entomofaunaning madaniy mintaqaga hujumi kuchaymoqda. Masalan, Orol yaqinida qamishzorlarning yo‘qolib borishi bilan Osiyo chigirtkasi va chaqadigan hasharotlarning inlari madaniy mintaqalarda ham tez-tez uchrab turibdi. Unga qarshi kurash murakkablashib borayotir. O‘latga qarshi stansiyaning bergan ma’lumotlariga qaraganda, deltaning sahrolashib borishi yangi o‘lat o‘choqlarining paydo bo‘lishi xavfini tug‘diradi. Deltaning sahrolashib borishi esa Orol bo‘yidagi ko‘pgina hayvonlarning 28
yo‘qolib ketishiga ham sabab bo‘ldi. Orolning o‘zidagi mahalliy ixtiofauna qirilib ketdi. 1960 yilga qadar dengiz 450 ming s. baliq berib turgan edi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Orol dengizidan tutiladigan so‘zanabaliq, leshch, su- dak, sazan va boshqa baliqlar ittifoqda ovlanadigan baliqlarning anchagina qismini tashkil etardi 23 .
mintaqaning iqlim sharoitlarining o‘zgarishiga olib keldi. Orolbo‘yining iqlimi yanada keskin kontinentalroq bo‘lib qoldi. Sovuq bo‘lmaydigan kunlar soni ortib ketdi, yozda esa havo harorati 2 daraja issiqroq bo‘lib, qishda 2 daraja sovuqroq bo‘lib turibdi, atmosferaning qurg‘oq bo‘lishi kuchaydi. Bahor cho‘zilib ketadigan bo‘lib qoldi. Natijada keyingi yillarda Qoraqalpog‘istonda paxtaning pishishi qiyinlashdi. Orol halokatini muqarrar qilib qo‘ygan sabablar majmuini tizimli tarzda tahlil qilish, shuningdek, keyingi yillarda mazkur masala bo‘yicha taqdim etilgan ko‘p sonli ilmiy tadqiqotlar va ekspert xulosalari natijalarining ko‘rsatishicha, Orolning qurib borishi Yer barqarorligining buzilishi va global iqlimning izdan chiqishi uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Orol yanada qurib borgan taqdirda mo‘ljallanayotgan Yer iqlimining buzilish tamoyillari faqat kuchayishi mumkin. Beshinchidan, Amudaryo va Sirdaryo havzalarida daryolarga foydalanilgan kollektor suvlarining tashlanishi natijasida suvning tarkibi yomonlashib bordi. Daryo quyi oqimining suvlarida minerallarning haddan tashqari ortishi suvni amalda ichish u yoqda tursin, hatto sug‘orish uchun ham yaroqsiz qilib qo‘ydi. Daryo suvining minerallashuvi tufayli yer ostidagi toza linzalar ham minerallashdi. Bu hol Orolbo‘yining epidemiologik va sanitariya-gigiena sharoitini keskinlashtirib, kasallik va o‘limning ortishiga olib keldi. Tabiatdagi salbiy o‘zgarishlarning ta’siri ostida 1980 yildan boshlab kamqonlilik bilan xastalanish 550 baravar ortdi va 10 ming aholi hisobiga 1160 kishi darajasiga
23 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 567. 29
yetdi. Bu ko‘rsatkich Rossiyada ana shuncha aholi soniga 2—3 holatgina to‘g‘ri keladi. Qon bosimining oshishi kasalligi bilan og‘rish keyingi 20 yil mobaynida 60 baravar, siydik toshi va jigar toshi kasalliklari bilan xastalanish 7 baravar oshgan. Qoraqalpog‘iston oshqozon raki, tuberkulyoz, virusli gepatit, allergiya, qorin tifi kabi kasalliklar bo‘yicha SSSR da eng yuqori o‘rinni egalladi. Ayniqsa bu yerda bolalar va xotin-qizlar orasida o‘lim ko‘p bo‘ldi. Bolalar ona sutining zaharli ekanligi bilan ham vafot etardi. Har oyda kasalliklar 5 ming kishining o‘limiga sabab bo‘ldiki, ularning ko‘pchilik qismi bolalar edi. O‘lim va kasallik darajasining nihoyatda yuqori ekanligi shundan dalolat beradiki, inson organizmi endilikda ekologik holatlar vujudga keltirayotgan zarbalarga bardosh beraolmayapti. Bu yerda inson ko‘payishining zaiflashuvi va mahalliy aholi genofondining tanazzuli jarayoni sodir bo‘ldi 24 . Oltinchidan, yerlarning kuchli sho‘rlanishi tarixiy-madaniy muhitga va uning tarkibiy qismi bo‘lgan madaniyat yodgorliklariga tuzatib bo‘lmas darajada zarar yetkazmoqda. Masalan, Qoraqalpog‘istonning To‘rtko‘l tumanida sug‘oriladigan maydonlarning yaqinligi, ularning kuchli sho‘rlanishi natijasida miloddan avvalgi IV asrga taalluqli Qo‘yqirilgan qal’adagi eng qadimgi rasadxona tiklab bo‘lmas darajada shikastlandi. Ellikqal’ada 50 dan ortiq eng qadimgi madaniyat yodgorliklari bor edi. Hozir ulardan faqat 10 tasi qolgan, Xorazmshohlarning qadimgi qarorgohi bo‘lgan Tuproqqal’a (milodiy I—IV asrlar) ham halokat yoqasida turibdi. Xuddi shunday ahvolni Xorazm va Toshhovuz viloyatlarida ham ko‘rish mumkin. Qoraqalpog‘istonning shimoliy qismida esa ahvol bundan ham yomonroq. Tabiiy
iqtisodiy va
sanitariya-epidemiologiya shart-sharoitlarining yomonlashuvi aholining, ayniqsa, uning malakali qismining boshqa joylarga ketib qolishiga sabab bo‘ldi. Mustabid tuzumning mustamlakachilik siyosati tufayli Orol dengizi havzasiga yetkazilgan umumiy iqtisodiy zarar Orolni tiklash va mazkur mintaqada ekologik muvozanatni muvofiqlashtirish uchun talab
24 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 568. 30
qilinadigan mablag‘lar hajmiga tengdir. Orolbo‘yi xalqlariga yetkazilgan ma’naviy zararni esa umuman to‘ldirib bo‘lmaydi. «Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biri, — deb yozadi I.A.Karimov. — Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 3,5 mln. kishi uning ta’sirida qoldi» 25 .
keldi. SSSR ning yuqori siyosiy rahbariyati olimlar va aholining tahlikali ovozlariga o‘z vaqtida hech qanday e’tibor bermadi. Faqat 1986—1988 yillarga kelib mazkur muammoni hal qilishga qaratilgan ikkita qaror qabul qildi, lekin bular mablag‘ bilan ta’minlanmadi. 80-yillarning o‘rtalariga kelib ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan nochor ahvolga tushib qolgan ittifoqning bu qarorlarni amalga oshirishga qurbi yetmas edi. Shuning uchun bular «qog‘ozda» qolib ketdi.
Download 0.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|