Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
Download 0.85 Mb. Pdf ko'rish
|
mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.1. Орол фожиасига қарши кураш
|
II-BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA EKOLOGIK MUAMMOLARNI BARTARAF ETISH TADBIRLARI
25 Каримов И.А. Узбекистан X X I аср бўсагасида: хавфсизликха таҳдид, бар-қарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. — Т., 1997, 124-бет. 31
2.1. Орол фожиасига қарши кураш Orol dengizi tabiatning noyob in’omi hisoblanadi. Mazkur mintaqada istiqomat qiluvchi o‘zbeklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar va turkmanlarning qadimiy tarixi Orol dengizi bilan bog‘liq tarzda kechgan. Orolbo‘yi mintaqasi yuqorida nomlari zikr etilgan xalqlarning shakllanish markazi hisoblangan. XIX asrning oxirida Peterburg fanlar akademiyasining a’zosi Orol dengizini keraksiz dengiz sifatida quritishni taklif qiladi. Chor hukumati uning bu be’manilikdan iborat bo‘lgan taklifini amalga oshirishga ulgura olmadi. Ammo uning mustamlakachilik siyosatini davom ettirgan sovet hukumati ushbu taklifni o‘ta ustomonlik va izchillik bilan hayotga tadbiq etdi. Sovet hukumatining boylik ortidan quvish yo‘lida olib borgan tadbirlari natijasi o‘laroq mintaqaning yirik daryolari hisoblangan Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va Chirchiq daryolarining suvlaridan ayovsiz foydalanish pirovardida Orol fojeasini keltirib chiqardi. 1960 yildan keyingi 20-30 yil davomida Amudaryo va Sirdaryoga har xil kimyoviy chiqindilarning tashlanishi bu fojea ko‘lamini yanada kengaytirdi. Orol dengizining suv hajmi 60 foizdan ortiq kamayib, quruqlikka aylangan qismi 2 mln gektarni tashkil etdi 26 . Orol muammosi olimlar va jamoatchilik tomonidan o‘z vaqtida muhokama qilinmadi, aksincha xaspo‘shlab kelindi. Mustabid tuzum Orol muammosini uzoq vaqt maxfiy saqlab keldi. Uning hukmron doiralari olimlar va jamoatchilikning tahlikali sadolariga o‘z vaqtida javob bermadi. 1986-1988 yillarda mazkur muammoni hal etishga qaratilgan ikkita qaror qabul qilindi. Ammo 80-yillarning o‘rtalariga kelib ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan og‘ir ohvolga tushib qolgan ittifoqning bu qarorlarni mablag‘ bilan ta’minlashga qurbi etmas edi. SHu sababdan bu qarorlar faqat “qog‘ozda” qolib ketdi 27 . Mazkur davrda Orol dengizi suvi kamayib, 1990 yilda 14,5 metrga pasaydi, suvning hajmi
26 Жўраев Н, Каримов Ш.,//Ўзбекистон тарихи., Тошкент «Шарқ» 2011. 587- бет 27 Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида., Тошкент «Шарқ» 2000 569 - бет 32
54 % kamaydi. Suv qirg‘oqdan 70 – 100 kilometrga chekingan joylarda bo‘ronlar natijasida yiliga 50 – 70 mln tonnnagacha tuz atmosferaga ko‘tarilgani kuzatilgan 28
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi dastlabki yillarda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasini va mintaqaning ikkita tuzilmasi – Barqaror rivojlanish bo‘yicha davlatlararo komissiya va Davlatlararo muvofiqlashtiruvchi suv xo‘jaligi komissiyasini tashkil etishning tashabbuskorlaridan bo‘ldi. Markaziy Osiyoning besh davlati rahbarlari tomonidan 1993 yilda Orol muammolarini hal etish, Orol mintaqasini ekologik sog‘lomlashtirish va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga doir birgalikdagi sa’y-harakatlar to‘g‘risidagi bitim imzolandi. SHu yili yanvar oyida O‘zbekiston, Turkmaniston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston hamkorligida Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi tashkil etildi. Orolbo‘yidagi bioxilmaxillikni saqlash, halokatning Orolbo‘yida istiqomat qiluvchi aholi turmush tarziga hamda tabiatga halokatli tarzdagi ta’sirini kamaytirish Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining ustuvor vazifalari sifatida belgilandi. BMT bosh assambleyasi va sessiyalari kuzatuvchisi hisoblangan ushbu jamg‘arma keyingi yillarda Orol dengizi havzasidagi mamlakatlarga yordam berishga doir ikkita asosiy dasturni amalga oshirdi. Buning uchun 2 milliard dollardan ortiq mablag‘ yo‘naltirildi. O‘zbekiston Prezidenti BMT bosh assambleyasining 1993 yil 28 sentyabrda bu masalani ko‘tarib chiqqan va va jahon hamjamiyati e’tiborini Orol dengizi muammosiga qaratgan edi.
1995 yilda
Markaziy Osiyo
mamlakatlarining ushbu sohada hamkorlikni kengaytirishni ko‘zda tutgan Nukus deklaratsiyasi imzolandi. Bu borada Orol dengizi havzasi bo‘yicha qo‘shma dastur amalga oshirildi. O‘zbekiston Orol fojeasi asoratlarini kamaytirishga katta kuch sarflagan asosiy davlatlardan biriga aylandi. Xususan, OQXJ ning ta’sischilaridan biri sifatida O‘zbekiston uning faoliyatini mustahkamlanishiga alohida e’tibor
28 Шаммов А. И. Экология: тревога нарастой. Л. Лениздат, 1989, с. 53. 33
qaratib keldi. Masalan, O‘zbekistonning 1997-1999 yillardagi raisligi davrida OQXJ huquqiy bazasini rivojlantirish, bu boradagi tadbirlarni amalga oshirish uchun xalqaro tashkilotlar va moliya muassasalari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha ko‘plab chora tadbirlar amalga oshirildi. 2000 yilning sentyabrida esa BMT ning Atrof muhit bo‘yicha dasturi huzurida Orol va Orolbo‘yi muammolari Kengashini tuzish tashabbusi bilan chiqdi. O‘zbekiston 2003 yil 6 mayda MDH davlatlari orasida birinchilardan bo‘lib “Suv va suvdan to‘g‘ri foydalanish to‘g‘risida”gi qonunini qabul qildi. SHuningdek mamlakat hududidan oqib o‘tuvchi 8 ta daryo – Qashqadaryo, CHirchiq, Surxondaryo, Zarafshon, Qoradaryo, Norin, Amudaryo va Sirdaryolar hamda davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan 11 ta er osti chuchuk suvlari hosil bo‘ladigan hududlarni ifloslanishdan muhofaza qilish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 11 ta qarori qabul qilindi. Mamlakatda suvni tejashning bir qancha turlari yordamida bosqichma- bosqich zarur bo‘lgan tadbirlar amalga oshirilishi boshlandi. Jumladan, har yili 5 ming km. dan ortiq sug‘orish, 12 ming km kollektor-drenaj, 50 ming km ariq tarmoqlari tozalanib, 200 km. dan ortiq kanallar, 30 km lotok va 500 km kollektor tarmoqlari, 400 dan ortiq gidrotexnik inshootlar va boshqa ko‘pgina ob’ektlarni rekonstruksiya qilish ishlari olib borildi 29 .
ishlari keng miqyosda olib borildi. Xususan, Prezident Islom Karimov SHHTga a’zo davlatlar rahbarlarining 2007 yil avgustda Bishkekda bo‘lib o‘tgan majlisidagi ma’ruzasida mintaqa transchegara suv oqimlaridan foydalanish bo‘yicha O‘zbekistonning yuqoridagi tamoyillarga asoslangan nuqtai nazarini aniq bayon qildi. Bundan tashqari, 2008 yilning 12 mart kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan «Orol muammolari, ularning aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot olamiga ta’siri hamda oqibatlarini engillashtirish uchun xalqaro hamkorlik chora-tadbirlari» mavzuidagi xalqaro
29
www.agro.uz
34
konferensiyasi uyushtirildi. Konferensiyada dunyoning 20 dan ortiq davlatidan, jumladan, Germaniya, Gretsiya, Isroil, Hindiston, Xitoy, Niderlandiya, Rossiya, YAponiya, Markaziy Osiyo davlatlari va boshqa davlatlardan, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlardan, moliya institutlaridan vakillar va mutaxasislar ishtirok etgani uning nufuzini belgilab berdi. Mazkur konferensiyada ishlab chiqilgan harakat rejasi 2011-2015 yillarda Orol dengizi havzasidagi mamlakatlarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha uchinchi dasturning asosini tashkil qildi 30
belgilandi. 2008 yilga kelib Orolbo‘yi hududiga kiradigan Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatini umumiy ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishga qaratilgan keng ko‘lamli tadbirlar davom ettirildi. Xususan, Orol dengizi mintaqasidagi hududlarning ekologik ahvolini yaxshilash, er emirilishining oldini olish va qishloq xo‘jaligi salohiyatini oshirish, suv bilan ta’minlash, aholini sog‘lomlashtirish, fermerlik, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, xalq hunarmandchiligini rivojlantirish orqali qo‘shimcha daromad olish uchun shart- sharoit yaratish bo‘yicha qator maqsadli loyihalar bosqichma-bosqich ro‘yobga chiqarildi. O‘nlab zamonaviy ta’lim va sog‘liqni saqlash muassasalari barpo etildi. 2010 yildan boshlab «Qoraqalpog‘iston Respublikasi Amudaryo havzasida o‘rmonzorlarni saqlab qolish va muhofaza qilinadigan hududlar tizimini mustahkamlash» deb nomlangan loyiha muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Jumladan, To‘rtko‘l, Beruniy, Amudaryo, Nukus, CHimboy, Kegeyli, Qo‘ng‘irot va Taxtako‘pir o‘rmon xo‘jaliklarining 47398 gektarlik o‘rmonzorlarni rivojlantirish, parvarishlash ishlari bajarildi 31 . Natijada barpo etilgan «yashil qalqon»lar cho‘llanishga qarshi samarali tizim ekanligini ko‘rsatdi. 2011 yilda umumiy maydoni 68,7 ming gektarga teng Quyi Amudaryo
30 Маметова М..//Саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш йўлида., “Ўзбекистон овози” газетаси. 2014 йил., 30-октябр, № 128. 2-бет. 31 Ибрагимов А., //«Яшил қалқон» саҳроланишдан ҳимоя., Халқ сўзи., 2010 й 5-ноябр., 4-бет. 35
davlat biosfera rezervati tashkil etildi. Amudaryo deltasida lokal havzalar yaratishga oid loyiha amalga oshirildi. Natijada 5 ta suv chiqarish inshooti, 45 kilometrlik damba qurildi. Suv yuzasi 70 ming gektarga teng muhandislik asosida boshqariladigan havza yaratildi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tomonidan Orolbo‘yi genofondini muhofaza qilish bo‘yicha xayriya jamoat fondi, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi huzurida irrigatsiya va drenaj bo‘yicha milliy qo‘mita, Moliya vazirligi huzurida sug‘oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasi tuzilib, ular tomonidan ko‘plab dasturlar amalga oshirildi. Natijada amalga oshirilgan dasturlarning samaradorligi ayniqsa keyingi yillarda har qachongidan ham ortdi. Keyingi yillarda tajribada sinalgan, qurg‘oqchilik va kasalliklarga chidamli meva navlarini ko‘paytirish tadbirlari ham olib borildi. Natijada mamlakat miqyosida intensiv bog‘lar yaratish ishlari boshlandi. 2010 yili Respublika rahbariyatining tashabbusi bilan
intensiv texnologiyalar asosida parvarishlanadigan pakana va yarim pakana olma, nok, olxo‘ri, gilos va shaftoli ko‘chatlari ilk bor Ukraina va Polsha davlatlaridan olib kelinib, asosan Toshkent hamda Samarqand viloyatlarining fermer xo‘jaliklari er maydonlariga ekildi. Ushbu bog‘lar mamlakatning tuproq-iqlim sharoitiga tez moslashib, qisqa muddat — oradan bir yil o‘tib, ya’ni 2011 yildan boshlab, mevali bog‘larning har bir gektaridan 50-70 sentnergacha hosil olishga erishildi. Intensiv bog‘larni yaratish tadbirlari yildan-yilga ko‘payib bordi. Masalan, 2014 yilda respublikada jami 8 ming gektarlik bog‘lar yaratilgan bo‘lsa, shundan 5,6 ming gektarini intensiv bog‘lar tashkil etdi. Bundan tashqari, 4,1 ming gektardagi yaroqsiz bog‘lar, 6,1 ming gektarlik tokzorlar rekonstruksiya qilindi. SHu va boshqa omillar Orolga borib quyiladigan suv hajmining nisbatan barqarorlashuvini ta’minladi. Umuman olganda O‘zbekiston 2004-2014 yillar davomida Orolbo‘yidagi 36
loyihalarga 1 milliard 200 million AQSH dollaridan ziyod mablag‘ ajratdi 32 . Natijada suv manbalarini boshqarish va ulardan tejamkorlik bilan foydalanishga qaratilgan yuqorida keltirilgan tub islohotlar amalga oshirildi. Buning natijasida mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi aholi soni 20 mln dan 31 mlnga ko‘payishiga qaramasdan mamlakat bo‘yicha suv chiqarish hajmi yiliga 80- yillardagi 64 millard kub metrdan 51 milliard kub metrga tushdi. Aholi jon boshiga suvdan foydalanish 3 ming kub metrdan 1,7 ming kub metrga tushdi. Bu esa Orolbo‘yiga daryo suvi oqimini ko‘paytirish imkonini berdi. SHu bilan birga oxirgi yillarda aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash masalalariga ham katta e’tibor berildi. Texnogen omillar ta’siri natijasida ilgari aniqlangan chuchuk er osti suv zahiralaridan 35-38% ichish uchun yaroqsiz holga kelib qoldi. Qoraqolpog‘iston Respublikasi, Xorazm va Buxoro viloyatlari ichimlik suvi mahalliy manbalaridan deyarli mahrum bo‘ldilar. SHu sababdan ushbu hududlarga Samarqand va Qashqadaryo viloyatlaridan toza ichimlik suvi etkazib beradigan yirik quvurlar tortildi. Natijada mintaqa aholisining toza ichimlik suvi bilan ta’minlanish darajasi keskin ortdi. Ushbu yillar davomida Orol inqirozi ta’sir ko‘rsatgan xududlarda 740 ming gektar, dengizning qurigan tubida 310 ming gektar maydonda o‘rmonzorlar barpo etildi. Bundan tashqari Orolning qurishi natijasida aholi sog‘lig‘iga etkazilgan zararni bartaraf etish tadbirlari ham keng miqyosda olib borildi. Bu borada hukumatga qarashli bo‘lmagan «Sog‘lom avlod uchun» xalqaro xayriya jamg‘armasi tomonidan katta ishlar amalga oshirildi. 1993 yilning 23 aprel kuni tashkil etilgan mazkur jamg‘arma o‘tgan yillar davomida o‘z tibbiy dasturlarini ishlab chiqib, asosan, respublikaning ekologik jihatdan noqulay bo‘lgan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro va Navoiy singari viloyatlariga «Salomatlik» poezdlari orqali ko‘mak berish vazifalarini amalga oshirishi yo‘lga qo‘yildi. Ushbu vazifalar ijrosini ta’minlash yuzasidan o‘tgan yillar davomida «O‘zbekiston temir yo‘llari» DAK bilan hamkorlikda Qoraqalpog‘iston
32 Махсумов С., Раҳимов О., // Мусаффор табиат, аҳоли саломатлиги ва фаровонлиги – пировард мақсад. Халқ сўзи, 2014 й, 30 октябр, № 210., 2 бет. 37
Respublikasi, Surxondaryo, Navoiy, Qashqadaryo, Xorazm, Buxoro va respublikaning boshqa ekologik noqulay hududlariga jami 19 ta «Salomatlik» poezdlari jo‘natildi. Ushbu loyihadan ko‘zlangan asosiy maqsad mamlakatning ekologik noqulay hududlarida istiqomat qiluvchi aholi sog‘ligini muhofaza qilish bo‘ldi. «Salomatlik» poezdi tashkil etilgan 2000 yildan 2013 yilga qadar aholiga 4 million 681 ming AQSH dollari va 562 million so‘mdan ziyod muruvvat yordami ko‘rsatildi. 62 ming 248 nafar aholi tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilib, nogironlarga manzilli muruvvat yordamlari etkazib berildi. Qo‘shimcha tarzda 1997-2012 yillarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro va Navoiy viloyatlarida zamonaviy ambulator poliklinikalar bunyod etildi. 5,8 ming o‘ringa mo‘ljallangan tibbiyot muassasalari qurildi va rekostruksiya qilindi. 840 ta Qishloq vrachlik punkti faoliyat ko‘rsatdi. Natijada aholi salomatligini yaxshilashga doir olib borilgan islohotlar o‘z natijasini berdi. Ko‘rilgan choralar samarasi o‘laroq Qoraqalpog‘iston Respublikasida nuqson bilan tug‘ilganlar soni 1997 yilga nisbatan 3,1 barobar onalar o‘limi 1997 yildagiga nisbatan 2 barobar, bolalar o‘limi 2,4 marta qisqardi 33 . Mazkur jarayonlarda O‘zbekiston ekologik harakati ham faol ishtirok etib keldi. Dunyo tajribasida ilk marotaba mamlakat parlamentida Ekoharakat deputatlik o‘rinlari uchun 15 kvota berildi. Bu esa ekologiyaga oid tashkiliy huquqiy bazani yanada takomillashtirish va qonunlar ijrosini muttasil ta’minlashda muhim tadbir bo‘ldi. «Ekologik nazorat to‘g‘risida» gi Qonun bu boradagi tadbirlarni sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqdi. Yuqoridagi tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida Orol fojeasining oqibatlarini birmuncha bartaraf etishga erishildi. Ammo shunga qaramasdan Amudaryo va Sirdaryoning Orolga umumiy quyilish hajmi keyingi ellik yil davomida qariyb 5 barobar, Orol dengizining suvi qariyb 14 barobar kamaydi, uning sho‘rlanish darajasi esa deyarli 25 marta ortdi..1960-2010 yillar davomida Orolga kelib qo‘shiladigan daryo suvlari qisqarishi natijasida uning suv yuzasi 8
33 Маметова М..//Саъй-ҳаракатларни мувофиқлаштириш йўлида., “Ўзбекистон овози” газетаси. 2014 йил., 30-октябр, № 128. 2-бет. 38
marta qisqardi. Suv sathi 53,4 metrdan 29 metrga pasayib qoldi. Bu jarayon Orolbo‘yi flora va faunasiga o‘nglab bo‘lmas darajada shikast etkazdi. Suvda yashaydigan jonzotlar va mavjud baliqlar qirilib ketdi. Dengiz bo‘yida yashovchi hayvonlarning ko‘p qismi yo‘q bo‘lib ketdi. O‘zining ulkan bioxilma- xilligi bilan mashhur bo‘lgan Orolbo‘yi mintaqasida o‘simliklar va yovvoyi hayvonlar turi ham keskin kamayib bordi. Xususan sut emizuvchilarning 12 turi, qushlarning 26 va o‘simliklarning 11 turi butkul yo‘q bo‘lish xavfi ostida qoldi. Umuman, o‘tgan davrda Orolbo‘yi bioxilma-xilligi genofondining yarmidan ortiq qismi boy berildi. Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, sovet mustabid tuzumi hukmronligi sharoitida sun’iy tarzda yuzaga keltirilgan Orol fojeasi global ahamiyat kasb etib, mintaqa doirasida hal etish mushkul bo‘lgan muammolardan biriga aylandi. Bunday noxush holatlarning oldini olish va uning aholi salomatligi va yashash tarziga bo‘lgan salbiy tahdidlarini yumshatish borasida O‘zbekiston hukumati katta kuch-g‘ayrat sarfladi. Xususan, bu borada amalga oshirilgan tadbirlar natijasida Orolbo‘yida istiqomat qiluvchi aholining ijtimoiy- iqtisodiy ta’minlanganlik darajasi oshib, turmushi farovonlashdi. Aholi sog‘lig‘ini saqlash borasida amalga oshirilgan ishlar tufayli mintaqada, xususan O‘zbekiston tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro va Navoiy viloyatidagi ahvol birmuncha yaxshilanishiga erishildi. Ammo, O‘zbekiston tomonidan amalga oshirilgan bunday keng ko‘lamli tadbirlarga qaramasdan, bu muammo global ahamiyat kasb etgani va ko‘lamining nihoyat darajada kengligi bois bu borada amalga oshirilgan loyiha hamda dasturlarga qo‘shimcha tarzda yana ko‘plab tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «Orol dengizi mintaqasidagi ekologik ofat oqibatlarini yumshatish bo‘yicha hamkorlikni rivojlantirish» mavzusidagi xalqaro konferensiyasida so‘zlagan nutqida ta’kidlanganidek “Mintaqa mamlakatlari Orol dengizi halokatining atrof-muhit va bu erda yashayotgan aholi hayoti va faoliyatiga etkazayotgan ekologik, 39
ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar oqibatlarini bartaraf etish uchun etarlicha mablag‘ va moddiy-texnik imkoniyatlariga ega emas. SHu bois Birlashgan Millatlar tashkiloti, boshqa xalqaro tashkilotlar va rivojlanish bo‘yicha hamkor davlatlarning samarali amaliy yordamisiz dunyo miqyosidagi ushbu muammoni hal etib bo‘lmaydi”.
Download 0.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|