Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari

1.2.&.Ekologik tanglik. Orol fojiasi. 

 

Mustabid  tuzumining  O’zbekistonda  olib  borgan  mustamlakachilik 

siyosati,  boylik  orqasidan  quvish,  ishlab  chiqarishning  ekstensiv  yo’ldan 

rivojlantirilishi,  paxta  yakkahokimligi,  turli  xildagi  ximiyaviy  zaharli 

moddalarning  ishlab  chiqarilishi  va  ularning  qishloq  xo’jaligida  haddan  ziyod 

ishlatilishi  mamlakatimizda,  ayniqsa,  80-yillarda  halokatli  tus  olgan  ekologik 

bo’hronni  keltirib  chiqardi.  Nafaqat  O’zbekistonda,  balki  butun  Turkiston 

o’lkasida  ekologik  qabohatning  dastlabki  tamal  toshini  V.I.Lenin  qo’ygan  edi. 

Biz  bu  yerda  1918-yil  17-mayda  V.I.Lenin  imzolagan  RSFSR  Xalq 

Komissarlari  Sovetining  Turkistonda  sug’orish  ishlariga  50  million  so’m 

mablag’ ajratish to’g’risidagi dekretini nazarda tutmoqdamiz. «Inqilob dohiysi» 

bu  ajratilgan  summani  Mirzacho’l  yerlarini  o’zlashtirishga  sarflashni  nazarda 

tutib, o’tgan asrning 70-yillarida bu hududlarni «ilmiy tadqiqot» qilgan rus olimi 

N.F.Ulyanov, P.RSemyonov-Tyanshanskiy   xulosalariga   suyangan.   VI.Lenin 

boshlagan  bu  «tashabbus»ni  Sovet  hukumati  Kommunistik  partiya 

rahnamoligida rivojlantirdi. 

«SSSRda  paxta  mustaqiiligi  uchun  kurash»  amalda  O’zbekiston  xalq 

xo’jaligining  ekstensiv  yo’l  bilan  bir  tomonlama  rivojlanishining  bosh  omili 

bo’ldi    va  turg’unlik  yillarida  ekologik  bo’hronni  kuchaytirdi.  Ayni  paytda 

---

21 

 

Markaziy  Osiyo  sharoitidagi  tog’  relefi,  dasht  zonalarining  yaqinligi,  yuqori 

quyosh  harorati  va  boshqa  shuning  singari  geografik  va  iqlimiy  xususiyatlar 

yildan  yilga  ortib  bordi.  Urbanizatsiya  jarayoni  kuchayib  sug’orma  qishloq 

xo’jalik ekinlari maydonlari kengaydi, kommunikatsiyalar o’tkazildi, o’rmonlar 

kesib  yuborildi,  suv  resurslaridan  oqilona  foydalanilmadi,  yer  osti  qazilma 

boyliklari  ochiq  usulda  qazib  olindi.  Bu  ishlar  amalda  tabiatga  nisbatan 

shafqatsizlik  edi.  O’zbekiston  ekologiyasining  buzilishini  quyidagi  holatlar 

belgilaydi: 

Birinchidan,  atmosfera  havosining  haddan  tashqari  bulg’anganligi. 

O’zbekiston  shaharlarining  deyarli  hammasida  havoning  ifloslanish  darajasi 

sanitariya 

talablari 

darajasidan 

ancha 

yomonlashdi. 

Bu, 

ayniqsa, 

O’zbekistonning  sanoat  markazlarida  xavfli  tus  oldi.  Jumladan,  olimlarning 

hisob-kitoblariga  qaraganda,  havoga  o’rmalayotgan  zaharli  chiqitlar  Olmaliq 

shahri aholisining har biriga 1374 kg, Farg’onada 676, Navoiyda 606, Angrenda 

509  kilogrammdan

15

  to’g’ri  kelgan  ekan.  Andijon,  Guliston,  Qo’qon,  Qarshi, 

Toshkent,  Chirchiq  va  boshqa  shaharlar  havosi  eng  ifloslangan  shaharlardan 

hisoblanardi. 

Zaharlanish  faqat  shaharlargagina  xos  bo’lmasdan,  O’zbekiston 

qishloqlarida  ham  xavfli  tus  oldi.  Ayniqsa,  qishloq  xo’jaligida  qo’llaniladigan 

zaharli ximikatlar  tabiatni  xarob qildi.  Jami  bo’lib  qishloq  xo’jaligida  70  xilga 

yaqin  turli  zaharli  kimyoviy  moddalar  ishlatildi.  E’tiborli  joyi  shundaki,  bu 

zaharli kimyoviy moddalarning faqat 1 foizigina zararkunanda hashoratga ta’sir 

qilar  ekan,  qolgan  99  foizi  tuproq,  suv,  havo,  o’simlik  va  boshqa  oziq-ovqat 

mahsulotlarini zahar lagan

16

. 

Ahvol  shu  darajada  fojiali  tus  oldiki,  g’o’zalarni  defoliatsiya  qilish 

jarayonida  ming-ming  tonnalab  zaharli  ximikatlarni  odamlar  boshi  uzra 

samolyotlarda sepildi. Bu - dahshatli fojia edi. 

                                                           

15

 «Muloqot» jurnali, 1992-yil, 3-4-sonlar, 12-bel.

 

16

 «Muloqot» jurnali, 1992-yil, 3-4-sonlar, 13-bet. 

---

22 

 

Jumladan,  Farg’ona  viloyati  Oxunboboyev  tumanidagi  Karl  Marks  nomli 

jamoa  xo’jaligida  g’o’zalarni  samolyotda  defoliasiya  qilayotgan  uchuvchi 

«adashib»  zaharli  ximikatlarni  Andijon  viloya-tining  Bo’z  tumanidagi  «Yangi 

turmush»  jamoa  xo’jaligi  dalalarida  mehnat  qilayotgan  aholi  ustiga  sepib 

yuboradi.  Mazkur  «adashish»  oqibatida  28  fuqaro  zaharlanib  kasalxonaga 

yotqizilgan edi. 

Samarqand  viloyatining  Jomboy  tumanidagi  «Kommunizm»  jamoa 

xo’jaligining  15-sonli  brigadasida  8  kishi  paxta  dalasida  o’tkazilgan 

defoliasiyadan  zaharlanib  1983-yil  12-sentabr  kuni  kasalxonaga  yotqizilgan  va 

ulardan bir kishi - T. Turopova o’sha kuniyoq jon bergan

:

. Aholining ommaviy 

sur’atda  ximikatlardan  zaharlanishi  1985-yilda  Farg’ona  viloyati  Buvayda 

tumanining K.Marks nomli jamoa xo’jaligida ham sodir bo’lgan edi. 

O’zbekiston  ekologiyasi  buzilishining  ikkinchi  sababi  bu  suvga  bo’lgan 

munosabat bilan bog’liqdir. 

Sovet hukumatining ochko’zligi, Amudaryo, Sirdaryo, Chirchiq, Zarafshon 

daryolari  suvlaridan  hisob-kitobsiz  foydalanish  oxir-oqibatda  Orol  fojiasini 

keltirib  chiqardi.  Ayniqsa,  Amu  va  Sirdaryoga  1960-yiIdan  keyingi  20-30  yil 

davomida  kollektor  -  zovur,  sanoat  va  kommunal  xo’jaliklarning  tashlandiq  va 

zaharlangan  suvlarini  oqizishlari  bu  fojiani  yanada  kuchaytirdi.  Shu  davrda 

Orolning suv hajmi 60 foizdan ortiq kamaydi, uning quruqlikka aylangan sathi 2 

million gektarni tashkil etadi. 

Havoga,  yerga  sochilayotgan  tonnalab  qum-tuzlar  Orolbo’yi  atrofida  ham 

jonli.  ham  jonsiz  tabiatni  halokat  yoqasiga  keltirib  qo’ydi.  Aholi  dengiz 

atrofidagi  o’z  makonlarini  tashlab  ketishga  majbur  bo’ldi.  Masalan,  Mo’ynoq 

tumanida aholi  50-yillarga nisbatan  ikki  barobar  kamaygan. Orol  fojiasi  tufayli 

o’simlik  va  hayvonot  dunyosi  ham  halokatga  mahkum  etildi.  1970-yillardan 

keyingi  davrda  faqat  Amudaryo  atrofidagi  qamishzorlar  maydoni  7  barobar 

kamaydi, 50 dan ortiq ko’l

17

 qurib bitdi. 

                                                           

17

 «Fan va turmush» jumali. 1990-yil, 7-son, 14-bеt. 

 

---

23 

 

Ekologik  qabohatning  uchinchi  sababi  tuproq  tarkibining  o’zgarishidir. 

Tuproq tarkibining o’zgarishiga hisob-kitobsiz ishla-tilgan mineral o’g’itlarning 

halokatli  ta’siri  ham  katta  bo’ldi.  Chunki  mutaxassis  olimlarning  xulosalariga 

ko’ra, fosfor o’g’iti bilan birgalikda tuproqqa ftor, uran, toriy, og’ir metall tuzlar 

ham o’tar  ekan. Ekologiya buzilishining to’rtinchi sababi, respublika hayvonot 

olamining  o’zgarishi  bo’ldi.  O’zbekistonda  yowoyi  hayvonlarning  -99, 

parrandalarning  -  410,  baliqlarning  -  79  turi  mavjud  edi.  1985-yilga  kelib 

hayvon, parranda, baliqlarning ko’pchiligi respublika «Qizil kitobi»ga kiritilgan. 

Maralakatdagi ekologik qabohatning kuchayishi aholi o’rtasida shusiz ham 

dahshatli  bo’lgan  har  xil  kasalliklarning  ko’payishiga  olib  keldi  va  katta 

fojialarga sabab bo’ldi. 

Chunki,  sovet  tuzumi  shunday  ijtimoiy-iqtisodiy  va  ijtimoiy-maishiy 

turmush  tarzini  yaratdiki, bu  mamlakatda  yashayotgan  inson  salomatligi  uchun 

o’ta  xavfli  va  yuqumli  kasalliklar  uchun  asosiy  zamin  bo’lib  xizmat  qildi. 

Ekologik  qabohatdan  tashqari  bu,  eng  awalo,  iqtisodiy  turmush  kechirishning 

haddan  tashqari  og’irlashib-nochorlashib  ketganligidir.  Iqtisodiy  nochorlik  va 

chorasizlik odamlar ma’naviyatini ham xarob qildi, ma’naviy tubanlik esa ba’zi 

kimsalarni  jig’ildon  ilinjida,  hatto,  o’z  tanalarini  ham  sotib  bo’lsada 

yashashgacha majbur qildi. Bu hoi tabiiy ekologik bo’hron bilan birga qo’shilib 

turli  xildagi  yuqumli  va  o’ta  xavfli  kasalliklar:  siflis,  oshqozon-ichak,  gepatit 

infeksiyasi,  dizenteriya,  paratif  va  boshqa  kasalliklarning  ko’payishiga  sabab 

bo’ldi. Bunday hoi juda katta salbiy ta’sir ko’rsatdi va muttasil o’sib bordi. Buni 

so’zoq  (siflis)  kasalligi  bilan  og’rigan  fuqarolar  sonining  1977-yildagiga 

nisbatan  1978-yilda  121,1  foiz  va  1979-yilda  esa  132,4  foizga’  o’sganligida 

ko’rish mumkin.