Mavzu: O‘zbekistonda paxtachilikning rivojlanishi tahlili. Mundarija

2.2 Mahalliy tadqiqotlarga umumiy nuqtai
Shunga qaramasdan tarix fanlari doktori, professor xivalik Otaboy Sodiqov o’zining “Xiva va Rossiya iqtisodiy aloqalariga doir” nomli monografiyasida ushbu masalaga ancha oydinlik kiritdi. Moskva, Toshkent, Orenburg arxiv hujjatlarida XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida chor Rossiyasi bilan iqtisodiy aloqalarning kengayishi va tovarpul munosabatlarining o’sib borishi xonlik iqtisodiyotiga, xususan uning qishloq xo’jaligiga ta’sir eta boshladi, deb yozilgan.
Bu davrda mahalliy g’o’za navi urug’ligi xonlikning Yangi Urganch, Gurlan, Xiva, Xonqa tumanlarida ekilib har tanob erdan 15-20 puddan hosil olinardi. Paxta tolasidan ajratilgan chigitdan moy va kunjara tayyorlanilar edi. Mahsulotning ancha qismi Rossiyaga chiqarilar edi. Ammo bu davrlarda qancha maydonga chigit ekilganligi haqida ma’lumotlar saqlanmagan.
Paxta xom ashyosi Rossiyaga chiqariladigan an’anaviy tovarga aylana boshladi. Masalan, 1840-1850 yillarda Xivadan Rossiyaga hammasi bo’lib 1396189 so’mlik mahsulot chiqarilib, shuning 1101436 so’mligi, ya’ni qariyb 85 foizi paxta va undan ishlangan mahsulotlar edi. (O.Sodiqov, “Xiva va Rossiya iqtisodiy aloqalariga doir”, 92-bet).
Jahonning rivojlangan mamlakatlarida ip-yigiruv va to’qimachilik fabrikalarining ko’payishi natijasida paxtaga bo’lgan talab ko’payib, uning narxi tobora osha boshladi. Ana shu davrda “AQShda paxta tanqisligiga olib kelgan 1861-1862 yillardagi grajdanlar urushi sababli Amerikadan Rossiyaga paxta keltirilishi keskin kamaydi. Bu esa Rossiyada ham paxta narxining 5-6 baravar ko’tarilishiga olib keldi”.
M.N.Galkin bergan ma’lumotlarga qaraganda Xivadan Rossiyaga bu davrda har yili o’rtacha 30 ming pudga yaqin paxta va paxtadan ishlangan mahsulotlar chiqarilgan.
Rossiyada ip-gazlama ishlab chiqarish sanoatining rivojlanishi bilan paxta xom ashyosiga bo’lgan talabning o’sishi chor hukumatini O’rta Osiyo va Kavkaz ortidan paxta xom ashyosi manbalarini qidirishga majbur etdi.
Rus hukumati O’rta Osiyo xonliklarini bir zarb bilan bosib olishga urinar, biroq Angliyadan hayiqardi. Shuning uchun ham u avval Kaspiy dengizga ko’plab harbiy va yuk kemalarini keltirib Orenburg, Gurev, Krasnovodsk, Oqtepa shahar va istehkomlarini qurib asta-sekin qozoq cho’llari orqali o’tib Orol dengizini (1848) o’rganish bahonasi bilan xonliklar chegarasiga yaqinlashib oldi.