Mavzu: rivojlanishning genetik nazorati

Jinsiy ko’payishning tsitologik asoslari
Erkak va urg’ochi jinsiy hujayralarning o’zaro qo’shilishidan, ya’ni urug’langan tuxum hujayra-zigotadan yangi organizmning paydo bo’lishi va rivojlanishiga jinsiy ko’payish deb ataladi. Hayvon va o’simliklarning jinsiy ko’payishida avlodlararo yaqinlikning izchilligi jinsiy hujayralar – tuxum hujayra va spermatozoidlar orqali amalga oshiriladi. Buning hayron qolarli joyi shundaki, jinsiy hujayralarning kattaligi organizm kattaligiga nisbatan juda kichik odam tuxum hujayrasining massasi 10-5 g, spermatozoidiniki esa 10-9 g) bo’lishiga qaramay, ota-onada mavjud bo’lgan barcha belgi va xossalarning irsiy axboroti–genlarini kelgusi avlodlarga o’tkazadi. Bu jarayon qanday sodir bo’ladi? Hayvon va o’simliklarda jinsiy hujayralarning rivojlanish yo’li hamda urug’lanish jarayoni turlicha bo’lsa-da, ammo ular har ikkalasining asosida o’xshash mexanizmlar yotadi. Hayvon va o’simliklarda jinsiy hujayralarning yetilishida xarakterli jarayon–meyoz bo’linish sodir bo’ladi.
Jinsiy hujayralarning rivojlanishida ro’y beradigan meyoz ketma-ket bo’ladigan ikki bo’linishni o’z ichiga oladi:
1. Reduktsion bo’linish, bunda xromosomalar soni ikki marta kamayadi, hujayra diploidli holatdan gaploid holatga o’tadi.
2. Ekvatsion bo’linish, bunda hujayra gaploid sonli xromosomalar to’plamini saqlab qoladi.
Meyoz tsikli ketma-ket sodir bo’ladigan bosqichlar qatoridan iborat bo’lib, ularda xromosomalar qonuniy o’zgarishlarga uchraydi. Meyozning birinchi bo’linishiga kiradigan bosqichlar I raqami, ikkinchi bo’linishga kiradiganlar esa II raqami bilan belgilanadi.
Reduktsion bo’linishga yadroning I profazadan I telofazagacha, ekvatsion bo’linishga esa II profazadan II telofazaga qadar bo’lgan yadro o’zgarishining tsikli kiradi. Ilovadagi 36-rasmda meyozning sxemasi keltirilgan. I profaza juda murakkab bosqich bo’lib leptoten, zigoten, paxiten, diploten va diakinez deb atalgan 5 ta kenja bosqichlarni o’z ichiga oladi.
Leptotenda xromosomalarning spiralsimon o’ralishi va yo’g’onlashishi boshlanadi. Yorug’lik mikroskopida ko’rinayotgan iplar diploid sonda bo’lib mitoz profazasining boshlanishidagi xromosomalarga o’xshash bo’ladi.