Mavzu. Siyosatshunoslik fani predmeti, maqsad va vazifalari

Gaetano Moska - italiyalik tadqiqotchi, siyosatshunoslik fanining asoschilaridan biri. Uning «Boshqaruv nazariyasi va parlament boshqaruvi», «Siyosiy fan asoslari» kabi asarlari mavjud. G.Moska barcha jamiyatlarda odamlarning ikki sinfi - hukmronlik qiluvchilar va boshqariluvchilar sinfi mavjud bo‘lishi haqidagi tasavvurni rivojlantirdi. «Birinchisi har doim kam sonli, barcha siyosiy funksiyalarni bajaradi va hokimiyat beradigan afzalliklardan bahra oladi, ayni paytda ikkinchisi — ancha ko‘p sonli sinf — birinchisi tomonidan boshqariladi va nazorat qilinadi»²¹.
Tarixiy taraqqiyot jarayonida mavjud bo‘lgan siyosiy hokimiyatni amalga oshirishning ikki asosiy tamoyili - aristokratik va demokratik tamoyillar ommaning hukmronligini ko‘zda tutmaydi. Ularning farqi shundaki, birinchi holatda ularning doirasiga kirmaydigan kishilar hisobiga to‘ldirilmaydigan guruh nazarda tutiladi. Ikkinchisida esa keng omma orasidan o‘zlarining psixologik xislatlariga ko‘ra hokimiyatni amalga oshirish nuqtai-nazaridan foydali bo‘lgan kishilar hisobiga shakllanadigan elitaga duch keliniladi.
G.Moska demokratiyaning me’yoridagi faoliyati yaxshi uyushtirilgan rahbarlik qiluvchi qatlamning mavjud bo‘lishiga muhtoj deb hisoblaydi. Biroq elitalarning yangilanish konsepsiyasida u hatto demokratik tizimda ham demokratik nazoratni e’tibordan soqit qiladi. Uning fikriga ko‘ra, saylovlar - bu faqat elitani yangilash yo‘li, ommaning rahbarlar ustidan nazarot qilishining shakli emas. Shu tufayli uning konsepsiyasi mohiyatiga ko‘ra avtoritar xususiyat kasb etadi.
G.Moskadan mustaqil ravishda «elitalar konsepsiyasi» em­pirik sotsiologiyaning asoschisi va iqtisodchi Vilfredo Pareto tomonidan ishlab chiqildi. U o‘zining «Elitalarning yuksalishi va qulashi», «Umumiy sotsiologiyaga oid risola» asarlarida elitalar nazariyasi asosiy qoidalarini bayon qildi. V.Paretoning fikricha, elita- hokimiyat, boylik- bilim, obro‘-e’tibor va shunga o‘xshash har qanday ijtimoiy qadriyatlarni o‘lchaydigan eng yuqori o‘rinni egallovchi kishilarning barchasini o‘z ichiga oluvchi, qadriyat ma’nosidan mahrum atamadir. Elita hukmronlik qiluvchi va hukmronlik qilmaydigan (kontrelita)larga bo‘linadi. Eli­talarning ikki tipi mavjud - «sherlar» (boshqaruvda kuchga suyanadigan, shafqatsiz, qat’iyatli rahbarlar) va «tulkilar» (muzokaralar, yon berish, ishontirish usullarini qo‘llovchi epchil rahbarlar).
Jamiyatning rivojlanishi elitalar quyuni yoki aylanishi orqali yuz beradi: «Insoniyat tarixi - bu elitalarining doimiy almashinuvi tarixi, ba’zilari yuksaladi, boshqalari inqirozga uchraydi». V.Pareto «elitalarning ommaviy aylanishi» yoki inqilob haqidagi masalani, eski elitaning kontrelita tomonidan omma yordamida siqib chiqarilishini va uning o‘rni yangi elita tomonidan egallanishini ko‘rib chiqdi. Inqilobiy almashinuvning mana shu jarayonida eski elitaning ko‘p vakillari o‘ldirildi, qamoqqa olindi, surgun qilindi yoki ijtimoiy pog‘onaning eng quyisiga tushirib qo‘yildi. Biroq ularning ayrimlari o‘z sinfini sotish evaziga qutulib qoldi, bunda ular ko‘pincha inqilobiy harakatda lider mavqeni egalladilar. V.Paretoning xulosasi shundan iboratki, inqilobiy o‘zgarishlarning asosiy natijasi eski elita qoldiqlari aralashgan yangi elitaning paydo bo‘lishidir.
Makiavellistlar maktabi nazariyalari birinchi va ikkinchi jahon urushi o‘rtasidagi davrda Italiyada, Germaniyada, Fransiyada keng tarqaldi. Ammo ularning keng tarqilishi va mashhur bo‘lishi Amerika qit’asida yuz berdi. 30-yillarda Garvard universitetida V.Paretoni o‘rganishga oid seminarlar o‘tkazildi. G.Moskaning siyosiy hodisalarni o‘rganishga empirik yondashuv haqidagi, tadqiqot ob’ekti jonli voqe’lik ekanligi to‘g‘risidaga g‘oyalari siyosiy fanning, shuningdek CHikago maktabining shakllanishiga xizmat qildi. Siyosatshunoslarning umumjahon kongressida (Myunxen, 1970 y.) siyosiy elitalar borasidagi ko‘plab tadqiqotlar uchun asos bo‘lib xizmat qilgan Italiya maktabining alohida rol o‘ynaganligi qayd etildi.