mavzu soat juftlik Aqliy rivojlanish

Aql-zakovat - bilimlarni tezda egallash va shu bilan yangi vaziyatlarga samarali moslashish qobiliyati.

Aql-idrok testi - hozirgi kognitiv faoliyatning umumiy o'lchovi, asosan qisqa muddat ichida akademik yutuqlarni bashorat qilish uchun ishlatiladi.

Aql qobiliyatining meros qilib olinganligi yoki tajribadan kelib chiqqanligi ham asosiy nazariy masalalardan biri hisoblanadi. Dastlab olimlar aql-zakovatning genetik kelib chiqishini ko'rsatadigan ma'lumotlardan hayratda qolishdi, ammo tobora ko'proq mutaxassislar esa bolalarni tarbiyalash, maktabda o'qish, ovqatlanish va atrof-muhitning boshqa omillari ta'siri to'g'risida yanada kuchli dalillarni topdilar. Hozirgi vaqtda aql sohasidagi mutaxassislar bolaning aql-idrokini tegishli sharoitlar va zarurat tug'ilganda aralashuv yordamida oshirish mumkinligiga hayratlanarli darajada umid bildirmoqdalar.
1900-yillarning boshlarida ingliz psixologi Charlz Spearman (1863-1945) aql har xil vazifalarda ishlatiladigan yagona, keng tarqalgan fikrlash qobiliyatini (umumiy omil) o'z ichiga oladi, deb taklif qildi. Spearman nuqtai nazariga ko`ra bolalarning har qanday topshiriq bo'yicha ishlashi ham umumiy omilga, ham vazifani o'z ichiga olgan har qanday aniq omillarga bog'liq. Turli xil til ko'nikmalarining o'lchovlari (so'z boyligi, so'zlarni aniqlash, o'qishni tushunish va h.) juda bog'liqdir, ehtimol, ularning hammasi ham o'zaro bog'liqdir.
Ko'pgina zamonaviy psixologlar turli xil intellektual qobiliyatlar o'rtasidagi ijobiy korrelyatsiyalarda umumiy omil degan xulosaga kelish uchun yetarli dalillarni topdilar. Ba'zi zamonaviy nazariyotchilar ma'lumotni tezda qayta ishlash qobiliyatning markazida bo'lishi mumkin deb gumon qilmoqdalar, chunki bolalarning umumiy intellekti va ma'lumotni qayta ishlash tezligi ko'rsatkichlari o'rtasida katta bog'liqlik mavjud. So'nggi dalillar shuni ko'rsatadiki, yuqori darajalar aql ko'p miqdordagi neyronlar va glial hujayralarga ega bo'lishi bilan, ayniqsa, miyaning old qismida (rejalashtirish va qaror qabul qilish uchun sxemalar joylashgan) va oddiy kognitiv jarayonlar davomida miyaning kam energiya iste'mol qilishi bilan bog`liq. Ko'rinishidan, ayniqsa, aqlli bolalar fikrlarni samarali taqqoslash, birlashtirish va boshqarish imkoniyatini beradigan miyalar tufayli rivojlanadi.
Ammo hamma psixologlar ham omil mavjudligiga rozi emaslar. Ba'zilar bitta umumiy omil uchun dalillar o'lchov xususiyatlariga va ma'lumotlarni tahlil qilish uchun ishlatiladigan statistik usullarga qarab kuchli yoki kuchsiz bo'lishi mumkinligini taxmin qilishadi. Bir nechta psixologlarning ta'kidlashicha, omil mavjud bo'lsa ham bolalar qo'shimcha ravishda konstruktiv xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin, ular muammoni hal qilish uchun konstruktiv bo'lishi mumkin (Mather, 2009; McGrew, 2005). Shu sababli o'qituvchiga bolada tovushlarni aniqlashda va ularni harflar bilan moslashtirishda muammo borligini bilish juda foydali bo'lishi mumkin, chunki bu ko'nikmalarni o'rgatish mumkin. Farqli o'laroq, bolaning eng so'nggi umumiy aql ko'rsatkichini bilish, bolaga foyda keltiradigan aniq tadbirlar to'g'risida deyarli ma'lumot bermaydi.
8.2.Kattel-Xorn-Kerolning bilim qobiliyatlari nazariyasi
Kattel-Xorn-Kerolning bilish qobiliyatlari nazariyasi dastlab AQShda ishlagan ingliz psixologi Raymond Kettell (1905-1998) asarlari asosidagi qarashlardan boshlanadi. Kettel Spearman (1963, 1987) g'oyalarini kengaytirib, aqlning ikkita aniq farq qiluvchi tarkibiy qismlari uchun dalillarni topdi. Birinchidan, Kattelning ta'kidlashicha, bolalar suyuq aql orqali bilimlarni tezda egallash va yangi vaziyatlarga samarali moslashish qobiliyatlari bilan ajralib turadi. Ikkinchidan, ular kristallangan aql-zakovati tufayli o'z tajribalari, maktab va madaniyati asosida to'plagan bilim va ko'nikmalari bilan ajralib turadi. Ushbu ikkita komponent har xil turdagi vazifalarga ozmi-ko'pmi tegishli bo'lishi mumkin. Suyuqlik aql-idroki ko'proq yangi, ayniqsa, tezkor qarorlarni talab qiladigan va og'zaki bo'lmagan xususiyatga ega bo'lgan vazifalar bilan bog'liq. Kristallashgan aql-idrok tanish bo'lgan vazifalar, ayniqsa, tilga va oldingi bilimlarga katta bog'liq bo'lgan vazifalar uchun muhimroqdir.
Kattelning fikriga ko'ra, suyuq aql asosan irsiy biologik omillarning natijasidir, kristallangan aql esa ikkala aqlga va tajribaga bog'liq, shuning uchun ham irsiyat va atrof-muhit ta'sir qiladi (Cattell, 1980, 1987). Suyuqlik intellekti o'smirlik davrida eng yuqori cho'qqiga yetadi va voyaga yetganida asta-sekin pasayishni boshlaydi. Aksincha, kristallangan intellekt bolalik, o'smirlik va katta yoshdagi odamda o'sishda davom etadi.

•