mavzu soat juftlik Kognitiv rivojlanish nazariyasi

Vigotskiy nazariyasining asosiy g'oyalari
Vigotskiy rivojlanishda biologik omillar (masalan, miya yetukligi) muhim rol o'ynaydi deb tan oldi. Bolalar duch keladigan vaziyatlarga ma'lum xususiyatlar va moyillikni keltirib chiqaradi va ularning bu holatlarga munosabati turlicha bo'ladi. Bundan tashqari, bolalarning meros qilib olingan xususiyatlari ularning xatti-harakatlariga, bu esa o'z navbatida ular boshidan kechirgan tajribalarga ta'sir qiladi (Vygotskiy, 1997b). Biroq Vigotskiyning asosiy e'tiborini tarbiyalashning o'rni va ayniqsa, bolaning ijtimoiy va madaniy muhitlari kognitiv o'sishni ta'minlash usullariga qaratildi. Quyida Vigotskiy nazariyasidagi asosiy g'oyalar keltirilgan:
Ba'zi kognitiv jarayonlar turli xil turlarda uchraydi; boshqalari faqat odamlarga xosdir. Vigotskiy psixik jarayonlarning ikki turini ajratib, ularni funksiyalar deb atadi. Ko'pgina turlar past aqliy funksiyalarni namoyish etadi: o'rganish va atrof-muhitga javob berishning ba'zi asosiy usullari, qanday ovqatlarni iste'mol qilishni va bir joydan boshqasiga qanday qilib yaxshiroq borishni bilib olish kabi. Odamlar yuqori aqliy funksiyalarni qo'shimcha ravishda ishlatishda noyobdir: yo'naltirilgan ta'lim, xotirani va mantiqiy fikrlashni yaxshilaydigan bilim jarayonlari fikrimizning dalilidir. Vigotskiyning fikriga ko'ra, quyi aqliy funksiyalarni egallash potensiali biologik jihatdan qurilgan, ammo yuqori aqliy funksiyalarni rivojlantirish uchun jamiyat va madaniyat juda muhimdir.
Norasmiy aloqalar va maktab ta`limi orqali dunyoni talqin qilish usullarini yetkazish. Kattalar bolalar bilan o'zaro munosabatlarda narsalar, hodisalar va umuman, inson tajribasi bilan bog'liq bo'lgan faoliyatni yetkazadilar. Shunday qilib, ular aslida bolalar duch keladigan vaziyatlarni o'zgartiradilar. Bolalarga o'zlarining tajribalarini madaniy jihatdan mos usullar bilan tushunishga yordam berishning bu jarayoni vositachilik deb nomlanadi. Ma'nolar turli xil mexanizmlar - til, matematik belgilar, san'at, musiqa va boshqalar orqali yetkaziladi. Bobning boshida "Muzeyga tashrif buyurish" ishida ona 4 yoshli Billiga bir nechta dinozavr ashyolarini tushunishda yordam beradi. U dinozavr qovurg'alari va inson qovurg'alari bir xil funksiyani qanday bajarishini ta'kidlab o'tdi ("Yuragingizni ... va o'pkangizni himoya qilish"). U ba'zi faktlarni ilgari o`rgangan ilmiy tushunchalar bilan bog'laydi (yura, bo'r davrlari) va kundalik tilni ("dinozavr najasi") noma'lum ilmiy termin bilan almashtiradi (koprolit). Rasmiy bo'lmagan suhbatlar - bu kattalar vaziyatni talqin qilishning madaniy jihatdan mos usullaridan foydalanadigan keng tarqalgan usullardan biridir. Ammo Vigotskiy nazarida muhim ahamiyatga ega bo'lgan rasmiy ta'lim o'qituvchilar muntazam ravishda turli xil o'quv fanlarida ishlatiladigan g'oyalar, tushunchalar va terminologiyalarni tarqatadilar. Vigotskiy Piaje singari bolalarga ba'zi bir kashfiyotlarni amalga oshirishga imkon berishning ahamiyatini ko'rgan bo'lsa-da, u kattalarning oldingi avlodlar kashfiyotlari bo'ylab o'tishini ham hisobga olgan. Borgan sari zamonaviy psixologlar madaniyat orqali bolalarning kognitiv rivojlanishini shakllantirishning ko'plab usullari mavjudligini tan oladilar. Madaniyat har bir yangi avlod oldingi avlodlar to'plagan donolikdan bahramand bo'lishini ta'minlaydi. Jamiyat bolalarni ma'lum bir faoliyat bilan shug'ullanishga undash orqali ularni ma'lum yo'nalishlarda boshqaradi.
Har qanday madaniyat ta`limi jismoniy va kognitiv vositalar orqali singdiriladi. Kattalar bolalarga nafaqat tajribani talqin qilish usullarini o'rgatadilar, balki ular bolalarga duch keladigan turli xil vazifalar va muammolarni hal qilishda yordam beradigan maxsus vositalarni ham o'rgatadilar. Ba'zi vositalar, masalan, belkurak, tikuv mashinalari va kompyuterlar jismoniy narsalardir. Yozish tizimlari, xaritalar va elektron jadvallar kabilar qisman jismoniy va qisman ramziy ma'noga ega. Boshqalari, masalan, do'kondan sotib olish narxini baholash uchun yaxlitlash qoidalari va aqliy arifmetikadan foydalanish, umuman, jismoniy asosga ega bo'lmasligi mumkin. Vigotskiyning fikriga ko'ra, bilim vositalari bolalarning aqliy qobiliyatini oshiradi. Turli madaniyatlar turli xil bilim vositalari orqali yoshlarga yetkaziladi. Shunday qilib, Vigotskiyning nazariyasi bizni bolalar orasida Piaje nazariyasidan ko'ra ko'proq xilma-xillikni ta`minlashga olib keladi. Masalan, yuqorida aytilgan fikrni eslang: agar bolalar loy va suvni tejash oilasining kulolchilik faoliyati uchun muhim bo'lsa, bolalar yoshroq davrda tabiatni muhofaza qilish qobiliyatiga ega bo'ladilar. Xuddi shunday, xaritalar (ehtimol yo'llar, metro tizimlari va savdo markazlari) ularning hamjamiyati va oilaviy hayotining muhim qismi bo'lsa, bolalar xaritani o'qish ko'nikmalariga ega bo'lishadi. Agar soatlar va taqvimlar kundalik madaniy faoliyatni tartibga solsa, bolalar vaqtni yaxshi his qilishlariga ko'proq mos keladi. Bobning kirish qismidagi ishda Billi bolalar kitoblari, muzeylar va vositalar orqali muzey eksponatlarini ma'lum vaqtlar bilan bog'lay oldi, chunki u yashaydigan jamiyatdagi ijtimoiy-madaniy muhit ta`sirida ilmiy tushunchalar olish imkonini bergan edi. Fikrlash va til hayotning dastlabki bir necha yillarida o'zaro bog'liq holda rivojlanadi.
Kognitiv vositalardan biri bu tildir. Fikr va til bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Biz ko'pincha lug`at boyligimizdagi so`zlardan fydalanib, fikrlarimizni bayon etamiz. Masalan, uy hayvonlari haqida o'ylaganimizda it va mushuk so`zlari fikrni shakllantirishga asos bo`ladi. Bundan tashqari, biz odatda boshqalar bilan suhbatlashganda o'z fikrlarimizni bildiramiz. Boshqacha qilib aytganda, biz "o'z fikrimizni nutq orqali ifodalaymiz. Ammo Vigotskiy fikr va tilni go'daklar va yosh bolalar uchun alohida funksiyalar deb taklif qildi. Rivojlanishning dastlabki yillarda fikrlash mustaqil ravishda yuzaga keladi va til paydo bo'lganda, u fikrlash mexanizmi sifatida emas, balki asosan aloqa vositasi sifatida ishlatiladi. Taxminan bola 2 yosh atrofida bo`lganida fikr va til bir-biriga bog'lanib ketadi: bolalar gaplashayotganda o'z fikrlarini bayon qila boshlaydilar va o`zlashtirgan so'zlar yordamida o'ylay boshlaydilar.
Fikrlash va til birlashganda, bolalar ko'pincha o'zlari bilan gaplashadilar, bu hodisa o'z-o'ziga gapirish deb nomlanadi. Vigotskiy o'z-o'ziga gapirish kognitiv rivojlanishda muhim vazifani bajaradi deb ta'kidladi. O'zlari bilan suhbatlashish orqali bolalar o'zlarining xatti-harakatlarini murakkab manevralar orqali kattalar ularga ilgari qanday rahbarlik qilgan bo'lsa, xuddi shu tarzda boshqarishni o'rganadilar. O'z-o'ziga gapirish oxir-oqibat ichki nutqga aylanadi, unda bolalar o'zlari bilan ovoz chiqarib emas, balki aqlan "suhbatlashadi". Ular o'zlarini vazifalar va tadbirlar orqali og'zaki ravishda boshqarishni davom ettiradilar, ammo endi buni bosqalar ko'rishlari va eshitishlari mumkin emas. So'nggi tadqiqotlar Vigotskiyning o'z-o'ziga gapirish va ichki nutqning rivojlanishi va roliga oid qarashlarini qo'llab-quvvatladi. Maktabgacha va boshlang'ich yosh yillarida bolalarning o'z-o'ziga gapirishi, tinglash chastotasi pasayadi, ammo bu pasayish birinchi navbatda pichirlash va jimgina lablar harakatlarining ko'payishi bilan birga keladi, ehtimol bu holat ichki nutqqa o'tishni rad etadi. Bundan tashqari, bolalar qiyinroq vazifalarni bajarayotganda o'z-o'ziga gapirish kuchayadi, ular muvaffaqiyatli bo'lish uchun katta kuch sarflashlari kerak. O'zingizning tajribangizdan bilsangiz kerak, hatto kattalar ham vaqti-vaqti bilan yangi muammolarga duch kelganda o'zlari bilan gaplashadilar.

•