Mavzu. Statistik jadval va grafiklar Statistik jadvallar haqida tushuncha

---

Mavzu. Statistik jadval va grafiklar
*
 
1. Statistik jadvallar haqida tushuncha
2. Statistik jadval turlari
3. Statistik grafiklar haqida tushuncha
4. Statistik grafiklar turlari
Siz statistikani o’rganishni boshlamasdan oldin ham jadval so’zini 
eshitgansiz, ya’ni ko’paytirish jadvali (xalq ichida karra jadval deyiladi), 
logarifmik jadval, tasodifiy sonlar jadvali va h.k. Bu paragrafda gap statistika 
jadvallari ustida boradi. Ularni statistikani televizorlari desak xato bo’lmasa kerak,
chunki har qanday statistik tekshirishning eng asosiy natijalari statistika jadvallari 
orqali ifodalanadi. 
Statistika jadvallari tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, ularni birinchi bo’lib 
buyuk rus olimi N.K.Kirilov o’zining iqtisodiy-statistik tadqiqoti “Butun Rossiya 
davlatini gullash darajasi” (1727 y.) asarida qo’llagan. Ayrim manbalarda statistik 
jadvallarni yaratuvchisi deb Anxsersen (Daniya) hisoblanadi. Lekin uning asari 
1747 yilda chop etilgan. Shunday qilib statistik jadvallar XVIII asrda paydo 
bo’lgan. 
Statistik jadvallar deb o’rganilayotgan hodisa va voqealar to’g’risidagi 
ma’lumotlarni tartibli, ko’rgazmali ifodalashga aytiladi. 
Tashqi ko’rinishidan statistik jadval gorizontal va vertikal chiziqlarning 
kesishmasidan iborat bo’lgan tuzilmada ifodalanadi. Gorizontal chiziqlar qatorlar, 
vertikal – ustunlar deyiladi. 
Tuzilgan, lekin raqamlar bilan to’ldirilmagan jadvalni, statistik jadvalni 
maketi deyiladi (1-sxema). 
Statistik jadvallar o’z egasi va kesimiga ega bo’lishadi. Jadvalda gap nima 
ustida borayotgan bo’lsa, o’sha hodisa jadvalning egasi deyiladi. Egani tavsiflovchi 
ko’rsatkichlar esa jadvalning kesimi deyiladi. Odatda ega jadvalning chap 
tomonida, ya’ni yotiq qatorlarda, kesim esa jadvalning o’ng tomonida, ya’ni
*
Statistics for Managers: Using Microsoft Excel, Seventh Edition David M. Levine, David F. Stephan, Kathryn A., Szabat, 2013 
757 р. (55-79p) 

---

ustunlarda joylashtiriladi. Tekshirish maqsadi va mavjud ma’lumotlarning 
xarakteriga qarab buning teskarisi ham bo’lishi mumkin, ya’ni ega o’ng tomonda, 
kesim esa chap tomonda joylashtiriladi. 
Har qanday tuzilgan va to’ldirilgan jadval umumiy nomga ega bo’lishi kerak. 
Jadvalning umumiy nomi uni ustida keltirilib, uning mazmunini o’zida ifoda etishi 
kerak. Jadvaldagi qatorlar va ustunlar ham nomlanadi va iloji boricha nomerlanadi.
Statistik jadvallar, ega xarakteriga qarab: oddiy; guruhiy (gruppali); 
kombinatsion jadvallarga; kesim xarakteriga qarab: kesimi oddiy ishlab chiqilgan; 
kesim kombinatsiya ishlab chiqilgan; guruhlash maqsadi bo’yicha: informatsiya 
tavsifli; analitik; tipologik; maxsus tayinlangan (balans, matritsa va h.k.) 
jadvallarga bo’linadi. 
Oddiy jadvallar deb egasi faqat hodisalar, yillar, ob’ektlar ro’yxatidan tashkil 
topgan jadvallarga aytiladi. 
Oddiy jadvallar, ma’lumotlarni berilishiga qarab sanoqli, territorial va 
xronologik jadvallarga bo’linadi. Jadval egasida hodisalar sanog’i berilishi 
mumkin.
Oddiy jadvalda faqat sanoqli, hududiy va xronologik tamoyil bilan berilgan 
informatsiyani kamroq o’rganamiz, asosan, ko’pchilik joyda, bu uchala tamoyil 
birgalikda qo’llaniladi.
Guruhiy (gruppali) jadvallar deganda jadval egasi biron-bir belgi bo’yicha 
guruhlarga ajratib berilgan jadvalga aytiladi. 
Lekin iqtisodiyotda shunday natijalar borki, ularning o’zgarishi bir paytning 
o’zida bir qancha omillarning o’zgarishiga bog’liq. Bu bog’lanishlarni o’rganishda, 
qisman bo’lsada, kombinatsion jadvallardan foydalanish mumkin. 
Kombinatsion jadval deganda, bir marta guruhlangan jadval egasi yana 
guruhlarga, ular yana guruhcha osti guruhlariga ajratilgan, jadval kesimi ham 
guruhlangan ko’rinish olgan jadvallar tushuniladi. 
Jadval kesimini ishlab chiqish muhim masalalardan biridir. Kesim birinchidan 
ega bilan uzviy bog’liqlikda o’rganiladi. Jadval o’rganish ob’ekti kesim bo’lib 
hisoblanmaydi. Kesimni to’g’ri va aniq tanlash bilan, uning ko’rsatkichlari 

---

yordamida ajratilgan guruhlarning xarakterini va ajratib turuvchi eng muhim 
belgilarini ifodalash mumkin. 
Mavjud informatsiya va tekshirishning vazifasi va maqsadiga bog’liq holda 
kesim oddiy va murakkb kesimlarga bo’linishi mumkin. Ko’rsatkichlar birin-
ketinlik bilan oddiydan murakkabga qarab joylashtirilsa, bu oddiy kesim deyiladi, 
agarda ular guruhlarga va guruhchalarga ajratilsa, murakkab kesim deyiladi. 
Maqsad va vazifasiga muvofiq u yoki bu kesimni qo’llash mumkin. 
Statistik jadvallarni tuzish va rasmiylashtirish bo’yicha quyidagi qoidalarga amal 
qilinadi: 
1. Jadval uncha katta bo’lmasligi kerak. Agar o’rganilayotgan to’plam juda 
murakkab bo’lsa, u holda uni bitta jadval yordamida emas, balki bir-biri bilan 
bog’langan bir nechta jadvalda ifodalash zarur. 
2. Jadvalning umumiy sarlavhasi uning mazmunining qisqa ifodasi bo’lishi kerak. 
Unda vaqt, hudud, o’lchov birligi (agar ham ko’rsatkichlar bitta o’lchov 
birligida o’lchansa) ko’rsatiladi. Ustun va qatorlardagi nomlar ham aniq, qisqa 
va tushunarli bo’lishi lozim. Jadvallarda so’z qisqartirishsiz yoziladi. Agar 
umumiy o’lchov birligi bo’lmasa har bir qator va ustun uchun o’zining o’lchov 
birligi keltiriladi. 
3. Eganing qatorlari va kesimning ustunlari qo’shiladigan bo’laklar tamoyilida 
joylashtiriladi va oxirida jami chiqariladi. Agarda hamma bo’laklar to’g’risida 
ma’lumot bo’lmasa yoki ularni hammasini ko’rsatishga zaruriyat bo’lmasa 
oldin jami berilib, undan keyin shu jumladan degan so’z yozilib eng asosiy yoki 
kerakli bo’laklar sanab o’tiladi. 
4. Agarda jadval katta bo’lsa, qulaylik tug’dirish uchun jadvalning ustunlariga 
tartib nomeri beriladi, qatorlari bir, ikki va h.k yoki A, B, V harflari bilan 
belgilanishi mumkin. Jadvalda o’zaro bog’liq ma’lumotlar yonma-yon 
keltiriladi. 
5. Jadvalda ko’rsatkichlar bir-birini tekshira oladigan “soddadan murakkabga” 
tamoyilida joylashtirilishi kerak, bu esa ularni tekshirish imkonini beradi. 

---

6. Jadvallarni to’ldirishda quyidagi shartli belgilarni to’g’ri qo’llash lozim: agarda 
ma’lumotlar yo’q bo’lsa, uchta nuqta (. . .) qo’yiladi yoki “ma’lumot yo’q” deb 
yoziladi. Hodisa umuman sodir bo’lmagan bo’lsa, tire (-) qo’yiladi. 
Hisoblanishi lozim bo’lmagan katakka iks (x) qo’yiladi. Masalan, jadval 
qatorida aholining yoshi guruhlari kesimida esa ajralgan oilalar soni (har ming 
kishiga) berilgan. Qatorda birinchi guruh 5-7 yoshgacha bo’lsa, bu qatorni 
kesim bilan kesishgan katagida “x” qo’yiladi. Bu hammaga tushunarli. 
O’rganilayotgan yil bo’yicha ma’lumoti bo’lmasa, uning tepasiga yulduzcha (*) 
qo’yib, qaysi yilga taaluqli bo’lsa, o’sha yilni ko’rsatish kerak. 
7. Jadval ma’lumotlarining hammasi bir xil aniqlikda bo’lishi kerak (0,1; 0,01; 
0,001 va h.k). Foizlar berilayotganda, ayniqsa, ularni dinamikasi, quyidagi 
qoidaga amal qilishi kerak. Masalan, 650% emas, 6,5 marta deb yozgan ma’qul. 
Keyin, mutloq raqamlarni ham o’qish oson bo’lishi uchun o’lchov birliklari 
kattaroq yozilgani ma’qul. Masalan, qatorda so’m yozib, ustunda quyidagi 
raqam berilsa 8769618534. Bunday raqamlar jadvalda 10 ta bo’lsa, uni hech 
kim o’qimaydi. Shuning uchun, qatorda so’m emas, mlrd.so’m deb berib, 
ustunda esa 8,8 raqami berilsa jadval ixcham va o’qiydigan bo’ladi. 
8. Agarda jadvalda hisobot ma’lumotlari bilan bir qatorda tekshiruvchining hisob-
kitob usuli bilan olgan ma’lumotlari keltirilsa, bu haqida eslatma berish kerak.
9. Jadvallarda keltirilgan ma’lumotlar manbai ko’rsatilishi kerak. Agar 
tekshiruvchining o’zi hisoblagan bo’lsa, qaysi ma’lumotlar asosida 
hisoblanganligi ko’rsatiladi. 
10. Jadval har tomonlama yakunlangan, ya’ni barcha guruh, guruhchalar va 
umumiy to’plam bo’yicha yakunlar chiqarilgan, o’rtachalar hisoblangan 
bo’lishi kerak.
Bu qoidalarga rioya qilib tuzilgan jadvalni tahlil qilish va uning ma’lumotlari 
asosida kerakli xulosalar chiqarish mumkin. Jadval ma’lumotlarini tahlil qilishni 
umumiy jamlar yoki o’rtachalardan boshlash yaxshi, chunki oldin to’plam 
bo’yicha umumiy ifodani olib, keyin, uning bo’laklari, ya’ni qator va ustunlarini 

---

o’rganishga o’tiladi. Bu bilan, birinchi navbatda, jadvalning eng muhim 
elementlari tahlil qilinadi, keyin esa qolganlari.
Grafiklar zamonaviy statistikaning ilmiy o’rganish qurollaridan biri 
hisoblanadi va hozirgi kunda birorta ma’ruzani yoki ommaviy chiqishlarni, 
taqdimotlarni, gazeta, jurnallarda chop etiladigan maqolalarni, televizordagi 
maxsus eshittirishlarni va xatto reklama industriyasini statistik grafiklarsiz tassavur 
ham qilib bo’lmaydi. 
Ingliz iqtisodchisi U.Pleyf 1786 yilda chop qilgan «Tijorat va siyosiy atlas 
(Kommercheskiy i politicheskiy atlas)» asarida birinchi bo’lib statistik 
ma’lumotlarni grafiklarda tasvirlanishiga asos solgan olimlardandir. 
Grafiklar o’quvchining diqqatini o’ziga tez jalb etish bilan birga 
ma’lumotlarni esda saqlash va tasavvur qilishga zamin yaratadi. Ular ko’rish va 
tushunish qiyin bo’lgan ayrim qonuniyatlarni aniqlashda va tasvirlashda muhim 
o’rin egallaydi. Ommaviy o’quvchi uchun grafik tasvir orqali statistik 
ko’rsatkichlarni tushunish va o’rganish statistik jadvallardan ko’ra ancha qulaydir: 
miqdoriy ko’rinishga nisbatan grafikda tasvir taassuroti yuqori bo’ladi; statistik 
kuzatuv natijalari tezroq va osonroq tushuniladi hamda umumlashtiriladi; hodisa va 
jaryonlarning o’zaro bog’liqligi va ularni vaqt bo’yicha o’zgarishi yaqqol ko’rinib 
turadi; statistik-iqtisodiy qonuniyatlarni aniqlash va aniqlangan qonuniyatlarni 
ko’rish va tekshirish imkoniyati tug’iladi.