Mavzu: Suyuqlik va gazlar sarfini o'lchashda sarf o'lchagichlarning ahamiyati reja kirish i-bob. O`Zgaruvchan va o`zgarmas sarf

2.3 ISSIQLIK VA IONLI SARF O`LCHAGICHLAR. 
Issiqlik (kalorimetrik) sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsipi suyuqlik yoki 
gaz oqimining yordamchi energiya manbai yordamida qizdirilishiga asoslangan. 
Bu energiya manbai oqim tezligi va qizdiruvchi qurilmalardagi issiqlik sarfiga 
bog‘lik bo‘lgan haroratlar farqini vujudga keltiradi. Agar okimning atrof - muhitga 
bergan issiqligini e’tiborga olmasak qizdiruvchi asbob sarflangan va oqimga
uzatilgan issiqlik o‘rtasidagi issiqlik balansi tenglamasi quiidagicha bo‘ladi: 
(23) 
bu erda, g
t 
- qizdirirgichning suyuqlik yoki gazga bergan issiqlik miqdori, Vt; 
K - quvur kesimi bo‘yicha haroratning notekis tarqalishiga tuzatish koeffisienti; Q
m 
- muhitning massa sarfi, kg/s; Sp - muhitning o‘zgarmas bosimdagi solishtirma 
issiqlik sig‘imi, J/ (kg k); Δt-oqim haroratining qizdirishdan avvalgi va keyingi 
o‘rtacha qiymatining farqi, 
0
K. 
Kalorimetrik sarf o‘lchagichlarda oqimga issiqlik, odatda, elektr qizdirgich 
orqali beriladi. Bu holda 
(24) 
(4.23) va (4.24) ifodalar asosida massa sarfni topamiz: 
(25) 
Kalorimetrik sarf o‘lchagichlar ikki guruhga bo‘linadi. Ulardan birinchisida 

---

17 
sarf qizdirgich iste’mol qilgan quvvat miqdoridan aniqlanadi. Bu quvvat o‘zgarmas 
haroratlar farqi Δt ni ta’minlaydi. 
10-rasm. Kalorimetrik sarf o`lchagich sxemasi 
Ikkinchi guruhdagi kalorimetrik sarf o‘lchagichlar sarf qizitgichga berilgan 
o‘zgarmas quvvatdagi Δt haroratlar farqidan aniqlanadi. Haroratlar farqi, odatda, 
termojuftlar yoki qarshilik termometrlari orqali o‘lchanadi. Qarshilik 
termometrlarini bir me’yorli oqim kesimini qoplaydigan to‘r 
shaklida tayyorlab, kesim bo‘yicha o‘rtacha haroratni o‘lchash mumkin. 
O‘lchanayotgan muhit odatda, 1...3
0
S ga qizdiriladi, shuning uchun, sarf 
o‘lchangan paytdagi iste’mol qilingan quvvat katta bo‘lmaydi. Modda sarfini 
o‘lchashda ko‘pincha, ikkinchi guruh sarf o‘lchagichlari ishlatiladi. 
10-rasmda ikkinchi guruh sarf o‘lchagichning prinsipial sxemasi 
tasvirlangan. Sarf o‘lchagichga ketma-ket ulangan ikkita qarshilik termometrlara 1 
va 2 o‘rnatilgan. Termometrlarning ketma-ket ulanishi ulardagi tokning tengligini 
ta’minlaydi. Bu hol termometrlarni qizitgich 3 dan avvalgi va undan keyingi 
haroratlar farqi bo‘yicha darajalashga imkon beradi. Qarshilik termometrlarining 
ikki tirsagi R
1 
va R
2 
doimiy qarshilikdan iborat bo‘lgan ko‘prik tirsaklariga ulanadi. 
Kalorimetrik sarf o‘lchagichlarning afzalliklari — yuqori aniqlik sinfiga ega 
(xatosi ±0,5...1%); o‘lchash diapazoni katta (10:1); pulslanuvchi va kichik sarflarni 
o‘lchash imkoni bor. Bu asboblarning kamchiligi — berilgan haroratlar farqi va 
oqimni isitish uchun elektr quvvatinng doimiyligini avtomatik ravishda saqlash 
murakkab. Kalorimetrik sarf o‘lchagichlar asosan gazlar sarfini o‘lchash uchun 
ishlatiladi. 
Gazlar sarfini o‘lchash uchun ionli o‘lchash usulidan foydalanish mumkin. Bu 
usul quvurdan o‘tayotgan gazlarning radioaktiv nurlanish manbalari yordamida 
davriy ionlanishiga asoslangan. Gazning ionlashgan qismi ma’lum vaqt o‘tgach 
(bu vaqt gaz tezligiga bog‘liq) nurlanish qabul qilgichiga boradi va bu erda, tok 

---

18 
impuls hosil bo‘ladi. SHundan so‘ng impuls kuchlanadi va bir qator 
o‘zgartishlardan so‘ng sarf birligiga keltiriladi. SHu bilan birga harakatdagi 
oqimga vaqti-vaqti bilan izotopli radioaktiv nishonlar kiritiladi. Bu nishonlardan 
chiqadigan impulslar qabul qiluvchi qurilma orqali tutiladi va qator o‘zgartuvchi 
elementlar yordamida o‘lchash asbobiga uzatiladi. Ionli asboblar ishda g‘oyat 
qulay va ishonchli, ammo ularni ishlatish, qo‘zg‘atish va ta’mirlash uchun maxsus 
xizmat xona, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar talab qilinadi, radiaktiv nurlanishdan 
tegishli himoya kerak bo‘ladi. SHuning uchun, amalda sarfni o‘lchash uchun 
neytral nurlanish, masalan, ultratovush nurlanish ma’qulroq.