Mavzu: tarbiya turlari va ularning shaxs kamolotiga ta’siri

Mehnat maqsad va uning natijasini belgilab olishdan boshlanadi (maqsad — Mehnat tasviri).

Mehnat qilishdan ko’zlangan maqsad bo’yicha kerakli materiallarni tanlab ajratib olish.

Materialni ishlash uchun kerakli asboblarni tanlab ajratib olish.

Natijaga erishish uchun mehnat harakatlarini bajarish.



Shunday q ilib, maktabgacha tarbiya yoshi davrida mehnat faoliyati shakllantiriladi. Maktabgacha tarbiya yoshi davrining o’ziga xos tomonlaridan biri bolalar mehnatining o’yin bilan bogliqligidir. O’yin jarayonida biror harakat doimo biror mehnat jarayonini aks ettirishga yo’naltirilgan bo’ladi. Ikkinchi tomondan, mehnat jarayonini bajarishda uni o’yin shakliga aylantirishadi. Mehnat tarbiyasining vazifasi xilma-xil bo’lib ularni guruular bo’yicha quyidagicha turkumlarga ajratiladi:

1. 
   
   
   Birinchi guruh vazifalari: bolalarning mustaqil mehnat faoliyatiga pedagogik yondashuv, bolalarni maqsad asosida mehnat malakalari, ko’nikmalari hamda mehnat madaniyati bo’yicha kerakli material va qo’llanmalarni tanlashga o’rgatish.
   
2. 
   
   
   Bolalarda mehnat faoliyatiga qiziqishni va mehnatda ijobiy natijalarga erishish malakalarini shakllantirish.
   
3. 
   
   
   Mehnat faoliyati jarayonida bolalar mehnatining ijtimoiy ahamiyatli ekanligini tushunib yetishish.
   

Ikkinchi guruh vazifalari bolalarda kattalar mehnatiga ijobiy munosabatni shakllantirishga qaratilgan:

1. 
   
   
   Bolalarda kattalarning mehnati orqali erishayotgan yutuqlari haqida tushuncha berish.
   
2. 
   
   
   Bolalarda mehnat ahliga xurmatni va ulardan o’z yordamini ayamaslik haqidagi xoxishlarini tarbiyalash.
   

Uchinchi guruh vazifalari bola shaxsini shakllantirishga qaratilgan mehnat faoliyati bilan bogliq. Bolalarda mehnatsevarlik orqali mehnatda qatnashish, boshlagan ishini oxiriga yetkazish, o’zining qehnatiga nisbatan to’g’ri munosabatni tarbiyalash javobgarlik, qatiylik, sabr matonatlilik, chidamlilik, o’zi va o’rtoqlarining mehnatini xolisona baholash tarbiyalanadi. Mehnat ijtimoiy taraqqiyotning asosi barcha moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish sharti bo’lishi bilan birga ayni vaqtda inson hayotining asosiy shakli, mazmuni sifatida barcha xalqlarning eng asl farzandlari — mutafakkirlari, olim-u fozillarining diqqat markazida bo’lgan. Shoir Abu Shukur Balxiyning mehnatni ulug’lovchi quyidagi satrlarini keltirish mumkin: Orzu- tilak yo’li mehnat tagida, Xazinaning mo’li mehnat tagida. Alisher Navoiy, Furqat, Muqimiy, Xamza va boshqalar mehnat insonni ma’naviy go’zallashtiruvchi roliga, mehnatsevarlikni tarbiyalashga va mehnat ahlini qadrlashga katta o’rin beradilar. Qadimda ota- bobolarimizning mehnat haqida aytgan dono naqllari hozirga qadar ham o’z qadrini yo’qotmagan. Mehnat qilsang ko’ksing tog’, Xurmat qilsang, diling bog’. Mehnatli non — shakar, Mehnatsiz non zahar. Mehnat baxt keltirar, Mehnat qilib topganing, Qand-u asal totganing. Bu maqollar orqali dono xalqimiz mehnatni ulug’laydi, uning samarasi haqida fikr yuritadi. O’zbek bolalar yozuvchi va shoirlari ham kattalar mehnatining mazmunini yoritib berganlar. Bunga Q. Muxammadiyning “Etik”, “Bir xovuch yong’oq” kabi she’rlari misol bo’ladi. Estetik tarbiyaning mazmuni, mohiyati va ahamiyati. Estetik tarbiya keng tushuncha bo’lib, voqelikdagi, san’atdagi, tabiadagi, ijtimoiy va mehnatmunosabatidagi, turmushdagi go’zallikni idrok qilish, tushunishga o’rgatish, go’zallikka muxabbat uyg’otish va hayotga go’zallikni olib kirish qobiliyatlarini tarbiyalashdir. Estetik tarbiya o’z navbatida bolalarga har tomonlama tarbiya berishning bir qismi hisoblanadi. U ayniqsa, axloqiy tarbiya bilan o’zviy bog’likdir. San’at va hayot go’zalligi bilan tanishtirib borish bolaning aqlini, xissini tarbiyalab qolmay, shu bilan bir qatorda uning xayoli va fantaziyasini ham rivojlantiradi. Bolalarni go’zallikka oshno qilish, ularda hayotiy voqealarni to’g’ri tushunish, oliyjanob xis-tuyg’ularni va intilishlarni shakllantirishga yordam beradi. Bolalarda go’zallikni idrok qilishni tarbiyalash orqali ularda boshqa kishilarning kechinmalarini xis eta bilish, qayg’usini birga barham ko’rish kabi xususiyatlar shakllanib boradi. Estetik rivojlanish shaxsning estetik ongi, munosabati va estetik faoliyatining shakllanishi va takomillashuvida uzoq vaqtni talab etadigan jarayondir. Shaxsning estetik rivojlanishi ijtimoiy-tarixiy va estetik tajribani ijodiy o’zlashtirish jarayonida yuzaga keladi. Estetik ehtiyoj — kishi borlikni, badiiy faoliyatni, uning har xil ko’rinishlarida estetik idrok etishga undovchi subyektiv omildir. Estetik qiziqish shaxsni san’at asarlarini, tevarak-atrofdagi borlikni estetik idrok etishga va estetik faoliyatga yo’naltiradi. Estetik qiziqish ehtiyojni yuzaga keltiradi. Estetik tarbiya tushunchasi bilan bir qatorda badiiy tarbiya tushunchasi ham mavjud. Badiiy tarbiya san’at asarlari adabiyot, musiqa, ashula, tasviriy san’at va boshqa vositalar asosida tarbiyalashdir. Estetik tarbiya — ancha keng, faqat san’at vositasidagina emas, balki hayot, mehnat, kishilarning o’zaro ta’siri vositasida go’zallikni, anglashni tarbiyalaydi. San’atda esa estetikaning turli-tuman masalalari namoyon bo’ladi. Ayniqsa, kishining fikr-irodasi madh etiladi, uning tarbiyalovchi roli hamshunda namoyon bo’ladi. Shuning uchun san’at estetik tarbiyaning mazmuni va vositasi hisoblanadi. Estetik tarbiya axloqiy mehnat va jismoniy tarbiya bilan chambarchas bog’liqdir. Estetik va axloqiy tarbiyaning o’zaro bog’liqligi shundaki, kishining go’zallikni idrok etishdan quvonish, uning boshqa kishilarga yaxshilik qilganidan xursand bo’lishga o’xshab ketadi. Aksincha, go’zallikni ko’ra bilmaslik, undan zavqlana olmaslik yomon ishlarni qilishga olib keladi. San’atning tarbiyaviy kuchi shundaki, odamni hayotdagi voqealarni, hodisalarni chuqur his-hayajon bilan idrok etishga majbur etadi. Estetik tarbiya mehnat tarbiyasi bilan ham bog’liq. Mehnat faoliyati bolalarni quvontiradi. Go’zallik quvonchisiz mehnat quvonchi bo’lmaydi. Mehnat quvonchi bu turmush quvonchidir. Agar inson estetik jihatdan tarbiyalangan bo’lsa, u har qanday qiyin ishda ham go’zallikni ko’ra oladi va uni zo’r zavq-shavq bilan bajaradi. Estetik va jismoniy tarbiya o’rtasida mustahkam bolanish mavjud bo’lib kishining mustakhamsotliti uchun mukim sanaladi. Insonning jismoniy kamoloti go’zallikni tasavvur eta olmaydi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning estetik rivojlanishida, ayniqsa, estetik tarbiya emas, hissiy va sensor rivojlanishi to’g’risida o’ylash kerak. Bola yaltiroq bo’yoqdan xursand bo’ladi, bir maromdagi tovush va harakatlardan xuzur qiladi. Bola hayotining birinchi yilida uning sensor qabul qiluvchanligi takomillashib boradi. Bu yoshdagi bolada kechinmalarning shakllanishida kattalar muhim rol o’ynaydi. Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki sekin - asta takomillashib boradi. O’rta guruhga kelganda, bolalar estetik idrokning rivojlanishida muhim o’zgarishlar yuz beradi. Ularning estetik idroki ancha shakllangan bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar badiiy obrazlarni eng oddiy estetik baholay oladilar. Katta guruhning oxiriga kelganda ular musiqani, badiiy asarlarni diqqat bilan ta’kidlaydilar, tasviriy san’at asarlarini sinchiklab kuzatadilar, ulardagi ijobiy qaxramonlarning xatti-harakatlaridan quvonadilar, yomonlikni qoralaydilar. Estetik tarbiya (lot ‘estezio” - go’zallikni xis etaman) - shaxsni ijtimoiy vokelik, tabiat. Mehnat munosabatlari, turmush go’zalliklarini anglash, idrok etish, to’g’ri tushunishga o’rgatish, ularning estetik didini o’stirish, ularda go’zallikka muxabbat uyg’otish, shuningdek, go’zallikni yaratish qobiliyatlarini tarbiyalash jarayoni. MTMda tashkil etiladigan estetik tarbiya tarbiyalanuvchilarda axloqiy sifatlar, ijobiy xulq- atvor me’yorlarini tarkib toptirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Estetik tarbiyani olib borish jarayonida tarbiyalanuvchilarda estetik xis-tuyg’u, estetik didni tarbiyalash, ularning ijodiy qobiliyatlari, estetik extiyojlari va go’zallikni sevish, go’zallikka intilish tuyg’ularini rivojlantirish, estetik madaniyatni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Estetik tarbiyaning maqsadi shaxsning voqelikka estetik munosabatini shakllantirishdan iborat. Tarbiyalanuvchilar o’rtasida qo’l mehnati, musiqa, tasviriy san’at ma’lumotlarida. ertaklar o’qish chog’ida estetik tarbiyani samarali yo’lga qo’yish imkoniyati mavjud. Estetik tarbiya ham umuminsoniy va milliy qadriyatlarni qaror toptirishga xizmat qiladi. Ayonki, tarbiya inson ongiga, xis- tuyg’ulariga, tasavvuriga, e’tiqodiga, dunyoqarashiga, xatti- harakatlariga, xulq-atvoriga ta’sir o’tkazishni o’z oldiga maqsad va vazifa qilib qo’yadi. Estetik tarbiya ham ana shu umumiy maqsad va vazifaning tarkibiy qismi sifatida amal qilib, tarixiy-ijtimoiy jihatdan ahamiyatga molik xodisani anglatadi. Shuni ta’kidlash joizki, qadimgi dunyoda umuman tarbiya maqsadi estetik asosda namoyon bo’lgan. Qadimgi yunonlarda estetik tarbiya maqsadi fuqarolarning har tomonlama rivojlanishiga, “rux va badan” hamoxangligini qaror toptirishga yo’naltirilgan edi. Aristotel va Platon kabi buyuk mutafakkirlarning ta’limotlarida estetik tarbiya tizimining bir- biridan farqli tomonlari bo’lgani xolda umumiylik ham mavjud bo’lib, u yagona estetik orzuni qaror toptirishga, yagona axloqiy xulq- atvor va fuqarolik sifatlarini shakllantirishga xizmat qilgan edi. Avvallari estetik tarbiya o’ta tor va bir tomonlama talqin qilinar, ya’ni uni san’at asarlarini to’g’ri idrok etish, bu bilan alohida lazzatlanish yoki biror san’at to’rini bilib olib, muayyan badiiy ko’nikmalarga ega bo’lish doirasida in’ikos etilar edi. Ba’zan estetik tarbiyaga odamlarda yuksak estetik did-farosatni shakllantirish sifatida qaralar edi. Bularning barchasi badiiy- estetik tarbiyaning vazifa va maqsadlari doirasiga kiradi. Estetik tarbiyaning vazifalari tarbiyaning umumiy maqsadlaridan kelib chiqib, bolalarning yosh va individual imkoniyatlariga qarab belgilanadi. Estetik tarbiyaning vazifalariga quyidagilar kiradi:

1.