Mavzu til va jamiyat, til va tafakkur tilning ijtimoiy tabiati
Download 362.29 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Til va nutq
2.Til va tafakkur. Tilning bo‗lishi, uning amalga oshishi tafakkur orqali bo‗ladi.
Buni Nosir Xisravning quyidagi she‘ri bilan asoslash maqsadga muvofiqdir: So‘z ichra mudom aql yashirindir, So‘z - chimildiq, aql kelindir.
Tafakkursiz til bo‗lmagandek, tilsiz tafakkur ham bo‗lmaydi. Tafakkur tilga nisbatan tez rivojlanadi. Uning rivojlanishi seksiyadir. Lekin tilda ifodalanmagan, til materialida mustahkamlanmagan fikr tom maonodagi bilim bo‗lolmaydi. Til bilan tafakkurni bir narsa deyish qanchalik xato bo‗lsa, ularni boshqa- boshqa narsa deyish shunchalik xatodir. Tafakkur psixologiya yoki logikaning o‗rganish ob‘ekti bo‗lib, o‗ziga xos kategoriyalariga egadir. Til kategoriyalari bilan tafakkur kategoriyalari hamma vaqt ham mos kelavermaydi.
Til birikmalari (so‗z va gaplar) tafakkur protsessida bevosita ishtirok etadi. Odam faqat nutq jarayonida so‗zlardan foydalanib qolmaydi.
Til bilan tafakkurning munosabati ayniqsa, ichki nutqda yaqqol ko‗rinadi. Til va nutqning o‗zaro munosabatiga kelsak, til jamiyatning umumiy potensial aloqa vositasi bo‗lsa, nutq tilning bevosita tatbig‗i, yashashidir. Tilning tovush tomoni, so‗z va gap tomoni birlashsa, nutq hosil bo‗ladi, tilning bu uch elementi asosiy element bo‗lib, nafaqat nutqda reallashadi. Nutq yqo‗ vaqtda ular xotirada saqlanadi. Til bilan nutq orasida dialektik munosabat shundan iboratki, nutq faoliyati natijasida nutq shakllanadi. Nutq elementlardan tuziladi, til elementlariga ajraladi, til elementlari yana nutq faoliyati uchun xizmat qiladi.
Tilning щajmi chegarali, chunki unga щn va yuz minglab sщzlar, yuzlab affikslar, minglab qoidalar kiradi. Ammo til vositalardan foydalanib nutq tuzish cheksizdir. Masalan: ―Kitobni ol.‖ Gapini tuzish uchun faqat ikki sщz, bir grammatik qoida etarli. Ammo shu vositalardan nutqda maslaщat, iltimos, buyruq va sщroq kabi qator maonolarni anglatishi mumkin.
2.Til va nutq. Tilshunoslik boshqa fanlardan ajratilib, щzicha aloщida fan deb tanilgan davrlardayoq til bilan nutqni farqlashga eotibor berilgan edi.
Maolumki, til щziga xos strukturaga ega bqlgan sistemadir. Til bir-birining mavjudligini talab qiladigan, bir-biridan ajralmas щolda bqlgan ikki element (birlik) dan tashkil topgan. Bular leksika va luat sostavidir. Ularning щar biri nutq tovushlaridan iborat bqlgan materiyaga ega. Tilning luat sostavi. Luat sostavi shu tilda mavjud bqlgan barcha aktiv va passiv sщzlar yiindisidan iborat.
Ayrim olingan sщzda uch narsani ajratib analiz qilish kerak. 1) tovush tomonini; 2) atamalik xususiyatini; 3) tushuncha ifodalash xususiyatini.
Tilshunoslikda mana shu uch xil xususiyat asosida ayrim olingan sщzning uch xil funksiyasi щaqida gapiriladi. Bular: perseptiv (idrok qilish) funksiya; nominativ (atash) funksiya; signifikativ (maono anglatish) funksiya.
Ana shu uch belgiga ega bqlgan birlik sщz deb ataladi. YUqorida aytganimiz tilning uch tomoni - uch asosiy elementi bir tilda faqat nutqda reallashadi. Nutq yщq vaqtda ularning taqdiri nima bqladi? Nutqdan oldin va keyin til elementlari, yuqorida aytilganidek, xotirada saqlanadi.
Xotirada saqlangan sщzlar, morfemalar, fonemalar obrazidan nutq tuziladi. Til bilan nutq orasidagi dialektik munosabat shundan iboratki, nutq faoliyati natijasida nutq shakllanadi, nutq til elementlaridan tuziladi va til elementlariga ajralib ketadi, til elementlari yana nutq faoliyati uchun xizmat qiladi. F. de Sossyur: ―Avval nutq faoliyati yuz beradi, undan til yuzaga keladi, tildan nutq щosil bqladi‖ - deydi.
YUqoridagilardan kщrinadiki, nutqning struktura elementlariga sщzning grammatik formalari (glossemalar), ularning negizlari, erkin sщz birikmalari, nutq tovushlari kiradi.
Til bilan nutqni qiyoslaganda ularni quyidagi щziga xos xususiyatlar bir-biridan ajratib turadi: Til aloqa materiali - nutq esa aloqa formasidir. Tilni xalq yaratadi, nutqni esa щar bir shaxs yaratadi. Tilning щayoti uzoq, xalq щayoti bilan boliq, nutqning щayoti qisqa, u aytilgan vaqtda mavjud. Tilning щajmi noaniq - nutqning щajmi aniq: dialog, monolog shakllarida bqlishi mumkin. Til turun, statik щodisa, nutq щarakatda bqluvchi dinamik щodisa. Ayrim shaxsning ayni zamonda bir necha tili bqlishi mumkin, yaoni bir necha tilni bilishi mumkin, chunki u vaqt va щrin bilan bevosita bolanmagan. Ayrim shaxsning nutqi ayni zamonda faqat bitta bqladi, chunki u maolum vaqtda va maolum щrinda yuz beradi.
|
ma'muriyatiga murojaat qiling