Mavzu: Turkistonda 1917-yilgi ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Urushni qanday sabablar keltirib chiqardi?
   
2. 
   Nima uchun O`zbekiston urush gitrdobiga tortildi?
   
3. 
   O`zbekistonda o‘tkazilgan harbiy safarbarlik to‘g‘risida nimalarni bilasiz?
   
4. 
   Urush boshlangan paytda O`zbekistondan qancha aholi harbiy safarbar etildi?
   
5. 
   Korxonalar, xo‘jaliklar hayotida qanday o‘zgarishlar ro‘y berdi?
   
6. 
   Mehnat safarbarligi nima?
   
7. 
   O`zbekistonga mamlakat g‘arbidan nima uchun va qanday korxonalar ko‘chirib keltirilgan?
   
8. 
   O`zbekiston xalqi mamlakat g‘arbidan ko‘chirib keltirilgan aholiga qanday munosabatda bo‘ldi?
   
9. 
   Ko‘plab yetim bolalarni yetimlikka olgan o‘zbek oilalarini bilasizmi?
   

Mavzu: O`zbekiston sanoati va qishloq xo‘jaligi front xizmatida.
Reja:

1. 
   O`zbekiston sanoati va transporti front xizmatida.
   
2. 
   O`zbekiston qishloq xo‘jaligi front xizmatida.
   
3. 
   Urush yillarida aholi turmushi.
   

Adabiyotlar:
1. «O`zbekistonning yangi tarixi”, 2-kitob, T.”Sharq”. 2000, 439-450 betlar.
2. Usmonov Q, Sodiqov M «O`zbekiston tarixi” (1917–1991-yy.). T.”Sharq”, 2003, 139-151 betlar.
1-masala:
Urush respublika sanoat tarmoqlarining yo‘nalishini ham, sanoat xodimlarining ishini ham tubdan o‘zgartirdi. Korxonalarda yangi mehnat rejimi joriy qilindi, ish kuni uzaytirildi, ishdan keyin qolib ishlash joriy etildi, mehnat ta’tillari, dam olish kunlari bekor qilindi.
Sanoat korxonalari qisqa vaqt ichida harbiy izga solinib, minomyot va avtomatlar, samolyot va tanklar uchun ehtiyot qismlari va boshqa harbiy qurollar ishlab chiqara boshladilar. Qishloq xo‘jalik mashinalari ishlab chiqarayotgan Toshkent qishloq xo‘jalik mashinasozligi zavodi harbiy qurollar ishlab chiqara boshladi. Andijondagi “Kommunar”, “Stroymashina” zavodlarida samolyot va tanklarga kerakli jihozlar, Qo‘qon shahridagi Oxunboboyev nomli tikuvchilik fabrikasi harbiy mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishda fidokorona mehnat qildilar. Respublika bo‘yicha 1941-yil oxirlariga kelib 300 ta sanoat korxonasi faqat harbiy mahsulot ishlab chiqara boshladi. O`zbekiston sanoatchilari korxonalarni harbiy izga tushirishdek ishlarni ko‘chirib keltirilgan korxonalarni joylashtirish va ishga tushirishdek yanada og‘irroq ishlar bilan qo‘shib olib bordilar. Toshkentda zudlik bilan joylashtirilgan “Rostselmash” zavodi “Katyusha” va minomyot snaryadlari, aviatsiya zavodi jangovar samolyotlar, Kolchuginskdan keltirilgan kabel zavodi harbiy aloqa mahsulotlari yetkazib bera boshladi.
Odamlar irodasiga bog‘liq bo‘lmagan yetishmovchiliklar sezilardi. Yuk ko‘taruvchi kranlar yo‘q edi, maxsus asbob-uskunalar, elektr quvvatlari, ko‘mir va neft kabi yoqilg‘ilar, xom ashyo va boshqa materiallar yetishmas edi. 1941-yil 5-7 dekabr kunlari bo‘lib o‘tgan O`zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining V plenumida respublika sanoatini harbiy izga solish, ko‘chirib keltirilgan asbob-uskunalarni joylashtirish sohasidagi ishlarga yakun yasalib, korxonalarda qurol-yarog‘larning muhim turlari – samolyotlar, tanklar, bronepoyezdlar, aviabombalar, to‘p va zambaraklar, granatalar, minalar, snaryadlar ishlab chiqarishni keng yo‘lga qo‘yish vazifasi ilgari surildi. Buning uchun yetarli darajada metall qirquvchi stanoklar va aniq o‘lchovchi instrumentlar ishlab chiqarishni tashkil etish, nodir metallar qazib olishni kuchaytirish hamda qora va rangli metallurgiya sanoatini yaratish, elektr energetika bazasini kengaytirish, neft qazib olishni 2-3 baravar oshirish, ko‘mir qazib olishni kuchaytirish, yirik qurilish materiallarini ishlab chiqarish korxonalarini barpo etish, qisqa muddatda 30 ming malakali ishchilar tayyorlash tadbirlari belgilab berildi.
Ko‘chirib keltirilgan korxonalar tarixda misli ko‘rilmagan qisqa muddatlarda 4-5 oyda, ayrimlari hatto 1-2 oy davomida qurib bitkazilib, front uchun harbiy mahsulotlar bera boshladi. Ularning eng yirigi Chkalov nomli aviatsiya zavodi, Moskva kabel zavodi, Xarkov elektrostanok zavodi, ko‘tarma kranlar zavodi, Rostovdan keltirilgan “Krasniy Aksay”, Sulsk nasos zavodi, vagon-remont zavodi, “Krasniy put” zavodi, Kiyev “Transsignal” zavodi, “Kinap” zavodi va boshqalar edi. Bu korxonalarning har biri o‘rta hisobda 20 foizgacha ishchi va injener-tex nik xodimlar bilangina keltirilgan edi. Qolgan 80 foizi respublikamizning fabrika-zavod ta’limi maktablarida, turli kurslarda tayyorlangan ishchi va texnik xodimlar bilan ta’minlandi. Xotin-qizlar, keksalar, yoshlar korxonalardagi turli xil ishlarga jalb etildi. Urushning bir yarim yili mobaynida O`zbekiston sanoatida xotin-qizlar salmog‘i 29 foizdan oshdi va 1943-yilda 63,5 foizni tashkil qildi.
Respublika sanoat korxonalari quvvatlarining kengayishi, ko‘chirib keltirilgan korxonalarning ishga tushishi birinchi navbatda elektr energiyasi va yoqilg‘i ishlab chiqarishni keskin oshirishni talab qildi, mavjud elektr quvvatlari bunday talabga javob berolmas edi. 1943-yilda O`zbekistonning eng yirik gidroelektrostansiyasi – Farhod GESi qurilishi boshlandi, qurilish zarur materiallar va ishchi kuchi bilan ta’minlandi. Farhod qurilishi umumxalq qurilishiga aylandi, binokorlik ishlari hashar yo‘li bilan bajarildi. 10 oylik fidokorona mehnat natijasida Sirdaryo jilovlandi. Urush yillarida Bo‘zsuv daryosi o‘zanlarida Tovoqsoy, Oqqovoq, Salar, Quyibo‘zsuv, Oqtepa, Qibray GESlari, Samarqand viloyatida Taligulyan GESi, 30 ga yaqin kichik kolxoz GESlari, shaharlar va yirik korxonalar yonida kichik GES lar qurilib ishga tushirildi. O`zbekistonda elektr energiyasi ishlab chiqarish qariyb 2,5 baravarga, ya’ni 1940-yilda 482 mln. kilovatt soatdan 1945-yilda 1187 mln. kilovatt soatga ko‘paydi. Yoqilg‘i sanoatini rivojlantirishga ham katta kuch va mablag‘lar sarflandi. 1940-yil oxirlarida Ohangaron daryosi oqimidagi Qurama tog‘ tizmasida dastlabki ko‘mir qazib oladigan shaxta qurilgan edi. Urush davrida “Angrenugol” ko‘mir konida yana uchta shaxta va ochiq usulda ko‘mir qazib olinadigan kar’yer bunyod etildi. O`zbekiston va Qirg‘iziston chegarasida Qizilqiya ko‘mir koni foydalanishga tushirildi, o‘ta issiqlik quvvatiga ega bo‘lgan qo‘ng‘ir ko‘mir qazib olindi. O`zbekiston ko‘mir sanoati xodimlariga 1942-yilda respublikamizga kelishgan Donbass shaxtyorlari ko‘maklashdilar. 1940-yilda O`zbekistonda atigi 3 ming tonna ko‘mir qazib olingan bo‘lsa, 1945-yilda 103 ming tonna ko‘mir qazib olindi. Natijada respublikada sanoatning yangi tarmog‘i – ko‘mir sanoati barpo qilindi. Neft-geologiya qidiruv tresti, neft tarmog‘i qurilish-montaj tresti, neft qazib oluvchi ikkkita trest, neft qazib chiqarish asbob-uskunalarini ta’mirlash zavodi, neft mashinasozligi zavodi barpo etildi. Farg‘ona vodiysida ishlab turgan Andijon, Polvontosh, Changartosh, Chimyon neft konlarida mahsulot ishlab chiqarish ko‘paytirildi. Urush yillarida Chuqurlangar, Tolmozor, Nayman, Shahrixon, Xo‘jaobod, Janubiy Olamushuk va boshqa yangi neft konlari ishga tushirildi. Neft tozalash zavodi, ozakrit ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Urush yillarida respublikada neft ishlab chiqarish 4 marta ko‘paydi va 1945-yilda 478 ming tonnadan ortdi.
Energitika va yoqilg‘i sanoatining o‘sishi mashinasozlik sanoatining rivojlanishiga qulay baza yaratdi. G`arbdan ko‘chirib keltirilgan zavodlar bazasida 16 ta stanoksozlik, to‘qimachilik va mashinasozlik korxonalari tashkil etildi. Urushdan oldingi respublikamizdagi ko‘pgina zavodlar ham turli asbob-uskunalar, mashinalar, jangovar texnika ishlab chiqarishga moslab qayta qurilgan edi. Bu korxonalarning asosiy xom ashyosi metall bo‘lganligi bois unga bo‘lgan talab tobora oshib bora boshladi. O`zbekiston hukumati 1942-yil 17-iyunda Bekobodda metallurgiya zavodi qurishga qaror qabul qildi. Ittifoq hukumati zarur materiallar, mablag‘ bi lan ko‘maklashdi. Rossiya va Qozog‘iston sanoat korxonalaridan ko‘plab asbob-uskunalar keltirildi. O`zbekistonning birinchi metallurgiya zavodi 1944-yil 5-mart kuni dastlabki metall mahsulotlarini bera boshladi va tez kunlarda zavodning birinchi navbati, 1945-yil fevraldan ikkinchi navbati ishga tushirildi. Geologik-qidiruv ishlari natijasida ko‘plab qora va rangli metall konlari ochildi. Urush yillaridayoq Langar, Ingichka, Qo‘ytosh, G`ortepa, Olmaliq rangli metall konlari, Oqtosh boksit konini o‘zlashtirish ishlari boshlanib ketdi. Ulardan qazib olingan volfram, molibden, mis, alyumin va boshqa mahsulotlarni qayta ishlash korxonalari qurildi.
Kimyo sanoati ham rivojlana boshladi. 1944-yil yanvaridayoq Gorkiy va Stalinogorsk kimyo kombinatlaridan ko‘chirib keltirilgan uskunalar asosida qurilgan Chirchiq elektrokimyo kombinatining ikkinchi navbati muhim kimyo mahsuloti – ammiak ishlab chiqara boshladi. 1943-yilda Quvasoy kimyo zavodi, Qo‘qon superfosfat zavodi, Farg‘ona gidroliz zavodi qurilib ishga tushirildi. Kimyo sanoati mahsulotlari salmog‘i 1940-yilga nisbatan 1945-yilda 6,1 baravarga ko‘paydi.
Urush yillarida qurilish materiallari sanoati, to‘qimachilik va poyabzal sanoati, oziq-ovqat sanoati, mahalliy sanoat tarmoqlarini rivojlantirish tadbirlari amalga oshirildi. Faqat 1943-yilda 12 ta yog‘ zavodi, 3 ta paxta tozalash zavodi, 4 ta qand va 4 ta konserva zavodlari qurilib ishga tushirildi. Urush yillarida O`zbekistonda 280 ta yangi sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi. Sanoatning yangi tarmoqlari – aviatsiya, stanoksozlik, og‘ir mashinasozlik, qora va rangli metallurgiya hamda boshqa tarmoqlari vujudga keldi. Toshkent SSSRning eng katta sanoat markazlaridan biri bo‘lib qoldi. Bekobod sanoat shahri vujudga keldi. Yangiyo‘l, Chirchiq kabi yosh shaharlar yanada rivoj topdi.
Sanoat korxonalarining kengayishi, yangi qurilgan zavod-fabrikalarning ishi, muvaffaqiyati ularni malakali ishchilar bilan ta’minlashga bog‘liq edi. Yuz minglab kishilarning, xususan, tajribali xodimlarning frontga safarbar etilishi katta qiyinchiliklar tug‘dirardi. Keksalar, ayollar, ayniqsa armiyaga chaqirish yoshiga yetmagan o‘smirlar va qizlar korxonalarga jalb etildi, ularga hunar o‘rgatildi, respublikada 100 mingdan ko‘proq malakali ishchilar tayyorlandi. Faqat hunar va temir yo‘l bilim yurtlari, fabrika-zavod ta’lim maktablari 57 mingdan ziyod yosh ishchi kadrlarni tayyorlab berdilar. Korxonalar zimmasiga yuklangan katta topshiriqlar kishilardan jismoniy zo‘riqish, hatto holdan toyguncha ishlashni talab qilardi. O`zbekistonliklar g‘alaba uchun har qanday og‘irlikni, qiyinchiliklarni yengib o‘tdilar, respublikani qizil armiyaning qurol-aslahaxonasiga aylantirdilar. O`zbekiston frontga 2090 samolyot, 17342 aviamotor, 2318 ming aviabomba, 1,7 mingdan ortiq minomyot, 22 mln. dona mina, 560 ming snaryad, milliontacha granata, 330 ming dona parashyut, harbiy ehtiyojlar uchun 100 ming km.dan ortiq maxsus sim, 125 ming km. telefon kabellari va boshqa mahsulotlar yetkazib berdi. Bu o‘zbekistonliklarning fashist bosqinchilarini tor-mor etishga qo‘shgan ulkan hissasi sifatida jahon tarixidan munosib o‘rin oldi.
Urushda g‘alabaga erishish transport ishi bilan bog‘liq edi. 1943-yil 25-yanvarda “Toshkent temir yo‘li ishi to‘g‘risida” maxsus qaror qabul qilindi. Temir yo‘l harbiy holatga o‘tkazildi, unda ishlovchilar safarbar etilgan deb hisoblandi, harbiy xizmatchilar kabi qattiq intizomga rioya etish majbur qilib qo‘yildi. Poyezdlar harakatining qo‘shinlar va harbiy yuklarni birinchi navbatda o‘tkazib yuborishini ko‘zda tutuvchi harbiy grafik joriy etildi. Toshkent temir yo‘l transportchilari ko‘chirib keltirilayotgan korxonalarning asbob-uskunalarini va millionlab kishilarni G`arbdan Sharqqa, jangovar texnika va qurol-yarog‘larni Sharqdan G`arbga o‘z vaqtida to‘xtovsiz o‘tkazib turish topshirig‘ini bajardilar. Shu bilan birga likda O`zbekistonda yangi temir yo‘llar qurilishi jadal olib borildi, 1941-1945 yillarda temir yo‘l liniyalari 2 baravarga uzaydi. Toshkent – “Angrenugol”, Boysun – Otquloq – Turangli, Toshkent – tovar stansiyasi temir yo‘llari qurilib ishga tushirildi.
Aloqa, telefon, telegraf xodimlari ham urush talablariga moslashib ishladilar. Aloqa xodimlari O`zbekistonning Markaz bilan, respublika rahbariyatining viloyat, shahar, tumanlar, yuzlab sanoat korxonalari bilan aloqasini yo‘lga qo‘ydilar. Toshkent – Samarqand – Ashxobod, Toshkent – Samarqand – Boku, Toshkent – Samarqand – Krasnovodsk telefon liniyasi, ikkita Toshkent – Samarqand – Buxoro telefon aloqa yo‘llari qurildi. 1943-yilda qurib ishga tushirilgan 500 km.lik telefon yo‘li Toshkentni Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston respublikasi bilan bog‘ladi. Yirik korxonalarning o‘zlarida ham 50–100 o‘rinli telefon stansiyalari qurildi. Natijada xo‘jaliklarga rahbarlik qilish, ularga o‘z vaqtida ko‘makla shish ishlari yaxshilandi. Pochta bo‘limlarida ham ish xajmlari oshib bordi. Agar 1941-yilda o‘rta hisobda bitta pochta xodimi tomonidan 50 ming xat-xabar jo‘natilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1942-yilda 74,5 mingga, 1943-yilda 77,5 mingga yetdi. Pochta xodimlari frontdagi jangchilar bilan ularning ota-onalari, rafiqalari, qarindoshlari o‘rtasida aloqa bog‘lovchi ko‘prik rolini bajardilar.