Xakas va tuva tillarida da yuklamasi uning fonetik evolutsiyasi oralig‘i etapini aks ettiradigan cho‘ziq unlisiga ega: da:. Ayrim turkiy tillarda yuklamaning ancha qadimiy formasi saqlangan: qoz., shor. tag‘ї, qum., shor. dag‘ї va hokazo. - Xakas va tuva tillarida da yuklamasi uning fonetik evolutsiyasi oralig‘i etapini aks ettiradigan cho‘ziq unlisiga ega: da:. Ayrim turkiy tillarda yuklamaning ancha qadimiy formasi saqlangan: qoz., shor. tag‘ї, qum., shor. dag‘ї va hokazo.
- Ushu qadimgi formaning hozirgi, qisqargan shakli ancha faol qo‘llaniladi: qoz. tag‘їda, qum. dag‘їda kabi.
- Tag‘ї//dag‘ї formasi turkiy yodgorliklarda ancha keng qo‘llanilgan bo‘lishi mumkin. Masalan, Kodeks Kumanikosda (dag‘їn–5) 60 marta qo‘llanilganligini ko‘rish mumkin. Bu uning bog‘lovchiga aylanishiga sababkor bo‘lgan.
Slavyan tillarining kuchli ta’siriga uchragan ayrim tillarda yuklamaning slavyancha formasi mavjud: kar. da, gag. da//da. N. K. Dmitriyev fikricha, da slavyan bog‘lovchisi shaklan turk da enklitik (urg‘uli bo‘g‘inning urg‘usiz bo‘g‘inga qo‘shilishi) affiks mos kelishi gagauz tilida keng tarqalgan; slavyancha la ham turli ma’nolarda (a, no) qo‘llaniladi. Shunday qilib, aftidan, ushbu -da ning gap boshida qo‘llanishi qrim-tatar tilidan boshqa tillarda ishlatilmasligini izohlash kerak. Qaraim tilida da Bibliya matnlarini qadimgi yahudiy tilidan qaraim tiliga tarjima qilish natijasida paydo bo‘lgan: da ayttї adonay (va tangri aytdi) kabi. Boshqa yuklamalar, aftidan, ayrim areal va ba’zi turkiy tillarda bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda mustaqil ravishda paydo bo‘lgan. - Boshqa yuklamalar, aftidan, ayrim areal va ba’zi turkiy tillarda bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda mustaqil ravishda paydo bo‘lgan.
- Juda, eng ma’nosidagi äñ kuchaytiruv yuklamasi ko‘pchilik turkiy tillarda turli fonetik o‘zgarishlarda uchraydi: o‘zb. eng; qoz., qirg‘., q.qalp., shor,: eñ; turkm. iñ, iññen; tat., iñ ya°xshь ozarb. än yaxshï (eng yaxshi); tur. en güzel(eng go‘zal); qirg‘. eñ jaman (eng yomon); olt. eñ daqshï; qoz. eñ jaqsï kabi.
- La//lä kuchaytiruv yuklamasi ham turkiy tillarda ishlatiladi: berge le(aftidan, beradi), durgey le (mayli, yuraversin); shor. Pir le kiji keldi (Faqat bir kishi keldi); turkm. Men ishleyin le? (Xalaqit bermanglar, men ishlay); xak. Chalgis xoptïg‘a la aylaxtanchatxan (Faqat bir kaltakesak aylanadi); tat. Ey lä qa°ytmьym (E, yo‘q, qaytmayman).
- Oq//ök kuchaytiruv yuklamasi barcha turkiy tillarda tarqalgan: olt. Bu oq kün (Xuddi shu kun); xak. Pastux xaydag‘, xoylar andag‘ox (Cho‘pon qanday bo‘lsa, qo‘ylar han shunday bo‘ladi); no‘g‘. Solqun oq (Xuddi shu kun); qoz. Pili, maqъl-aq (Mana endi, ma’qul); o‘zb. Birinchi yilda-oq (Hali birinchi yilgayoq); chuv. chъnag‘ax(aslida); tat. Shulay uq (shunday ham) va hokazo.
Do'stlaringiz bilan baham: |
