Kuchaytiruv yuklamasi qoy turli tillarda iltimos, istak, qat’iylik ma’nolariga ega. Qipchoq va unga yaqin bo‘lgan qarluq tillarida turli fonetik variantlarda tarqalgan: qoz., q.qalp., qirg‘. qoy//g‘oy. Kuchaytiruv yuklamasi qoy turli tillarda iltimos, istak, qat’iylik ma’nolariga ega. Qipchoq va unga yaqin bo‘lgan qarluq tillarida turli fonetik variantlarda tarqalgan: qoz., q.qalp., qirg‘. qoy//g‘oy. - Qirg‘iz tilida fonetik va semantik taraqqiyot natijasida ushbu yuklama -g‘o (so‘roq), gagauz tilida ko (pust), uyg‘ur tilida qiñ‘u, o‘zb. ku//yu//u (axir, nahotki) yuklamasi, aslida, qoy fe’liga borib taqaladi. Ehtimol, bu yuklama runik yodgorliklarida uchrashiga qaramay, ancha keyingi paytlarda yuzaga kelgandir: Bödkä körigmä bäglär gü yañїltachїsїz (Ko‘ziga faqat mol-mulki ko‘rinadigan beklar, sizlar gumrohsizlar).
- Aq chegaralov yuklamasi muayyan mintaqada, asosan, qipchoq tillarida tarqalgan. Bunda bir qancha tillarda so‘z boshidagi unli lablanmagan bo‘lishi mumkin, ammo ko‘pchilik tillarda u lablangan: qoz. aq, chuv. ah, barab.tat., olt., shor. oq, boshq. uq. Runik, arab, uyg‘ur alfavitlarida yozilgan qadimgi yozma yodgorliklarda ham qo‘llanilgan: On-oq tün budunïn sayu itmiz (Shu kecha biz ham bir qabilaga elchilarni jo‘natdik). Yemdi-oq aydїm (Endigina aytdim). Bir-oq og‘lї erdi bu Aytoldїnїñ (Bu Oyto‘ldining yagona o‘g‘li edi). Isiñ küchig bärtim-ök, bän özüm yälmäg yätä їttїm-oq (Mehnatni, kuchni berdim, axir, men o‘zim uzoqlarda bosqin uyushtirib turdim, axir (To‘nyuquq, 52).
Chegaralov yuklamasi (faqat): olt., shor., xak. la//le, tuv. la. Bular ushbu tillarning xarakterli xususiyati hisoblanadi. - Chegaralov yuklamasi (faqat): olt., shor., xak. la//le, tuv. la. Bular ushbu tillarning xarakterli xususiyati hisoblanadi.
- 5. Iltimos, istak ma’noli yuklamalar. Iltimos, istak ma’noli yuklama: tat., qirg‘., shor., qr.tat., q.balq., qum.: chї//chi; q.tat., o‘zb., xak.: chi; uyg‘., barab.tat.: chї//chi; qoz., q.qalp., no‘g‘.: shї//shi; chuv. shi; qr.tat. shi; boshq. sї//si. U Mahmud Koshg‘ariyning «Devon»ida ko‘p uchraydi: barma-chu (bormasin-chi); kel-chi (kelsang-chi). Bu yuklama hozirda og‘zaki nutqda qo‘llanilib, ma, g‘їna va qadimgi yuklamaga borib taqaladi.
- A//ä//e yuklamasi–istak, xohish, intilish, nutqning emotsionalligini oshirish ma’nolarini ifodalaydi: turkm., uyg‘.; a//ä; gag., oz., q.balq., tuv. a; tur., qoz. a//e. U fonetik jihatdan turlichadir: ozarb., uyg‘., hä. turkm., xa//xä, chuv. ha, qoz. hay, av. Bular boshlang‘ich variantdan kelib chiqqan. U qadimgi turkiy yodgorliklarda uchraydi: Ädgü sen braman-a (O, sen yaxshi braxman!). Bunday yuklama dunyoning ko‘pchilik tillarida mavjud bo‘lib, u undovdan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
