Mavzu. Uglevodorod xom ashyosini piroliz qilish jarayonlari

---

6-MAVZU. UGLEVODOROD XOM ASHYOSINI PIROLIZ QILISH 
JARAYONLARI 
6.1. Tabiiy gaz va benzin pirolizi. Reaksiya mexanizmi 
Uglevodorod xomashyosining pirolizi (yunoncha pyr - olov, issiqlik va lizis - 
parchalanish, parchalanish) - yuqori harorat ta'sirida uglevodorodlarning 
parchalanish jarayoni hisoblanadi. 
Dastlab, piroliz jarayoni faqat etilen ishlab chiqarish uchun mo'ljallangan edi. 
Ushbu turdagi etilen zavodlarining quvvati oshishi bilan boshqa mahsulotlarni 
ajratib olish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq ekanligi ayon bo’la boshladi. 
Piroliz mahsulotlarining tarkibi va hosildorligi ishlatiladigan xom ashyo va jarayon 
parametrlariga (rejimiga) bog'liq. 
Xom ashyo sifatida etan, propan, butan, to'g'ridan-to'g'ri haydalgan benzin, 
atmosfera bosimida olingan gazoyli ishlatiladi va hozirda undan arzonroq, og'ir neft 
fraksiyalaridan foydalanish bo'yicha ishlanmalar olib borilmoqda. 
Sanoat sharoitida uglevodorodlarning pirolizi 800-900°C haroratda va 
atmosferaga yaqin bosimda (pirozmeevikga kirishda ~ 0,3 MPa, chiqishda - 0,1 MPa 
ortiqcha bosim) amalga oshiriladi. Xom ashyoning pirozmeevikda turish vaqti 0,1-
0,5 sek. 
Piroliz mahsulotlarining tarkibi va hosildorligiga ta'sir qiluvchi quyidagi 
asosiy jarayon omillarini ajratib ko'rsatish mumkin: 
- dastlabki xom ashyo; 
- harorat; 
- aloqa vaqti; 
- bosim. 
Jarayonning kimyoviy asosi 
Ko'pgina tadqiqotchilar piroliz jarayoni zanjirning erkin radikal parchalanish 
mexanizmi asosida amalga oshishini ta’kidlashadi. Piroliz jarayonidagi barcha 
reaksiyalarni shartli ravishda birlamchi va ikkilamchi reaksiyalarga bo'lish mumkin. 
Birlamchi reaksiyalarda uglevodorodlarning parchalanishi, natijada esa molekulyar 
massasi past bo'lgan uglevodorodlarning hosil bo'lishi bilan sodir bo'ladi. Birlamchi 
reaksiyalar issiqlikning yutilishi va reaksiya massasi hajmining oshishi bilan davom 
etadi. 
Ikkilamchi reaksiyalarga esa hosil bo'lgan mahsulotlar issiqlik chiqishi va 
reaksiya massasi hajmining pasayishi bilan davom etadigan reaksiyalari kiradi. Bu, 
asosan, 
termik 
barqaror 
aromatik 
uglevodorodlarning 
kondensatsiya 
/ 
polikondensatsiya reaksiyasi, shuningdek, Diels-Alder tipidagi reaksiyalar 
natijasida aromatik, ko'p yadroli aromatik uglevodorodlarning hosil bo'lishidir. 
Shuningdek, ikkilamchi reaksiyalarga sanoatda odatda koks deb ataladigan turli xil 
qattiq uglerodli birikmalarning hosil bo'lish reaksiyalari kiradi.