Mavzu: "xususiy va umumiy iqtisodiy muvozanat"

Xususiy muvozanatlik – bu ikkita o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishidir. Xususiy muvozanatlik ishlab chiqarish va iste’mol, aholining sotib olish layoqati va tovarlar taklifi byudjet daromadlari va xarajatlari, alohida tovarlarga bo’lgan talab va taklif o’rtasidagi muvozanatliklar ko’rilgandagina yuzaga chiqadi. Bu muvozanatliklar ichida mamlakatimiz
Shunday qilib, iqtisodiy muvozanatlik o’zining barcha shakllari bilan birgalikda inqirozsiz va ijtimoiy iqtisodiy larzalarsiz rivojlanishni xarakterlaydigan iqtisodiy idealdir. Real iqtisodiy hayotda makroiqtisodiy muvozanatlik talablari turli tuman beqarorliklar ta’sirida buzilib turadi, biroq iqtisodiy muvozanatlik nazariy modelini bilish, real jarayonlarning ularning ideal andozasidan farq qilinishini keltirib chiqaradigan aniq omillarni aniqlash, iqtisodiyotning optimal holatida faol hal qilinishini ta’minlash yo’llarini topish imkonini beradi.
Milliy iqtisodiyot darajasida to‘liq bandlikka va barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish, inflatsiyani eng kam darajaga keltirish makroiqtisodiy muvozanatlikni taqozo etadi. Iqtisodiyot fan tarixida iqtisodiy muvozanatlik tushunchasiga turlicha qarashlar mavjud bo‘lib, ularni umumlashtirilgan holda ikkita yo‘nalishga ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish bevosita «iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasining vujudga kelish va rivojlanishining tarixiy bosqichlari bilan bog‘liq bo‘lib, bunda mazkur tushuncha «umumiy bozor muvozanati» sifatida talqin qilinishi darajasigacha yetib keladi. Bu yo‘nalishda iqtisodiy muvozanatlikning ko‘plab modellari mavjud bo‘lib, ular turli davrlarda bu muammoga har xil qarashlarni aks ettirgan: Oddiy takror ishlab chiqarish modeli. (F. Кene tomonidan XVIII asrda Fransiya misolida tushuntirilib berilgan). Oddiy va kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish nazariyasi. (XIX asrda klassik iqtisodchilar tomonidan asoslab berilgan). Erkin raqobat qonuni amal qilgan sharoitda umumiy iqtisodiy muvozanatlik modeli. (L. Valras tomonidan asoslagan). «Xarajatlar – mahsulot ishlab chiqarish» modeli. (V. Lontev asos solgan). Qisqa davrli iqtisodiy muvozanatlik modeli. (D.Кeyns siklik rivojlanishni tahlil qilish orqali ko‘rsatib bergan). Кengayib boruvchi iqtisodiyotda muvozanatlik modeli (Dj. Neyman tahlil qilgan). Iqtisodiy muvozanat nazariyasiga ilk fikrlar klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri A. Smit tomonidan «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risida tadqiqot» nomli asarida berilgan bo‘lib, unda iqtisodiy munosabatlarning barchasi bozor mexanizmi yordamida tartibga solinishi, talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat faqat bozor mexanizmi yoki «ko‘rinmas qo‘l» yordamida ta’minlanishi ta’kidlab o‘tilgan. Uning mashhur «Alohida olingan har bir odam faqat o‘zini o‘ylagan holda, o‘zining shaxsiy manfaatlari yo‘lida qilgan harakatlari ko‘rinmas qo‘l orqali uning qiziqishi doirasiga mutlaqo kirmagan boshqa maqsadlarga yo‘naltiriladi va bu harakat ongli ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qilgandagiga qaraganda ko‘proq samara beradi» - degan fikri hozirgi kunda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Ammo, u iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlash jarayonlariga davlat ishtirokini mutlaqo inkor etgan. Iqtisodiy muvozanat nazariyasini rivojlantirishga o‘z hissasini qo‘shganlardan - J.S. Mill fikricha, “Jamiyat ortiqcha puldan o‘z kuchi bilan qutula olmaydi, shu sababli yagona yo‘l narxning o‘sishi bo‘lib, faqat shu yo‘l bilan talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatlikni ta’minlash mumkin”. Narx o‘sishini talab va taklif o‘rtasidagi mutanosiblik ta’minlanmagunga qadar davom ettirish zarur . XX asr boshlaridayoq shveysariyalik Nobel mukofoti sovrindori L. Valras birinchilardan bo‘lib yaxlit olingan umumiy bozor muvozanati modelini yaratishga hamda mazkur tushunchaning mazmunini ancha to‘liq ilmiy yoritib berishga erishdi. Lekin L.Valras umumiy bozor muvozanati modeliga matematik usuldagi tengliklar orqali juda oddiy yondashgan. Umumiy bozor muvozanati ishlab chiqarish hajmi va narxlar o‘zgarishi hamda boshqa bir qator omillarning ta’sirida buzilishiga olib kelishini hisobga olmagan . XX asrning 20 - yillar oxirlari va 30 - yillar boshlarida G‘arbdagi bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti «Buyuk depressiya» nomi bilan mashhur bo‘lgan barqaror va uzoq davom etgan, makroiqtisodiy beqarorlikka duchor bo‘ldi. Bundan yuz yil oldin shakllantirilgan klassik nazariya ta’limoti ro‘y bergan inqiroz jarayonlarining barcha jihatlarini tushuntirib berishga layoqatsiz bo‘lib qoldi. Bu barcha iqtisodchilarning iqtisodiy muvozanatlik to‘g‘risidagi g‘oyalari o‘zlari yashagan muhit sharoitidan kelib chiqqan holda yaratilganligi va hozirgi davr uchun kam ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Avvalo, ularning iqtisodiy g‘oyalari umumiy bozor muvozanatini tahlil qilish bilangina cheklanadi. Iqtisodiyotning umumiy muvozanati uning asosiy shart-sharoitlari va namoyon bo‘lish shakllarini ko‘rsatib berolmagan. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti doimiy inflatsiya va ishsizlik sharoitida rivojlanib, makroiqtisodiy beqarorlik tavsifi kuchayib borishi natijasida iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlash ham ancha murakkab kechib, davlatning samarali makroiqtisodiy siyosat olib borishini taqozo etadi. Shu sababli, hozirgi zamon nazariy fanlarda iqtisodiy muvozanatlik tushunchasi barcha jihatlari (sabablari, oqibatlari, natijalari) bilan birgalikda ancha keng tadqiq qilinadi. Jumladan, iqtisodiy muvozanatlik muammosi ko‘pchilik manbalarda yopiq va ochiq iqtisodiyot uchun yalpi talab va yalpi taklifning muvozanatligi orqali tushuntirilib beriladi. Bunda ko‘plab alohida olingan bozorlardagi muvozanatli narx va ishlab chiqarish hajmini o‘rganish orqali xususiy muvozanatlikni, barcha bozorlardagi yalpi taklif hajmi va narxlarning o‘rtacha darajasi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar orqali umumiy bozor muvozanatini ko‘rsatib berishga harakat qiladilar.